Iqtisodiyot nazariyasi fanining metodologiyasi

Talilil uslublari. Iqtisodiyot nazariyasi predmetini o‘rganishda idrok etislming ikki bosqichi qo‘llaniladi.

Birinchi bosqicli kuzatish bosqichi hisoblanadi. Bu bosqichda iqtisodiyotga oid ma’lumotlar to‘planadi, ular boshqa noiqtisodiy ma’lumotlardan ajratib ohnadi. Ularga dastlabki tarzda umumiy baho beriladi va hali sinab ko‘rilmagan xulosa - gipoteza olg^ka suriladi.

Ikkinchi bosqiehda gipotezaiar boshqa ma’lumotlarni o‘rgangan holda sinab ko‘riladi, ular tasdiqlansa, qabul qilinadi, ular asosida nazariy qonun-qoidalar ta’riflanadi,

Nazariy xulosa amaliyot bilan solishtirib ko‘riladi. Agar real iqtisodiy hayot nazariy qoidani doimo tasdiqlab tursa, demak, u to‘g‘ri bo^fclib chiqadi. Agar aytilgan hodisa qisman tasdiqlansa yoki tasdiqlanmasa, ta’riflangan qoidani qaytadan ko‘rish, zarur bo^klsa, to'ldirish yoxud undan tainomila voz kechish kerak bo‘ladi.

Iqtisodiyot nazariyasi tabiiy fanlardan farqliroq o‘z xulosalarmi laboratoriyadagi tajnba yoki tabiatdagi smovlar yordannda tekshirib ko‘ra olmaydi. Agar nazariyada lqtisodiy beqarorlik bo‘ladi. uning belgilari ishlab chiqarishning pasayishi, ishsizlik va inflatsiya deb qaralsa, uni tasdiqlash uchun tajriba yoki sinov o'tkazib bo‘lmaydi. Bulami faqat kuzatish. ular haqida ma'lumot to‘plash va bu ma’lumotni nazariy umumlashtirish mumkin. xolos.

Nazariyada. tasodifiy yoki juz'iy emas, balki doimo takrorlamb turadigan lqtisodiy hodisalami anglash uchun abstraksiyalash usuli qo'llamladi. Bu usul nazariya uchun asosiy hisoblanadi. Bu usul yordannda iqtisodiy hodisalar ularga ta'sir etuvchi o‘tkinchi va lkkinchi darajali omillardan xoli etib olinadi, ularga nazariy baho beriladi. Abstraksiyalashda taxrnin usuli qo‘liana di. ya m ma lum shart-sharoit bo‘lganda nima yuz berishi taxmin etiladi. Masalan. narxning talabga ta’sirini bilish uchun talabga ta’sir etuvchi boshqa omillar o'zgarmay turibdi deb taxmin qilinadi. Shunday sharoitda narx va talabning o'zgarishi qanday bo‘lishi amqlanadi. Boshqa bir misol: texnologiyaning mehnat unumdorligiga ta'sin amqlanganda narx-navo ishchilaming malakasi, ishlab chiqarishning tabuy sharoiti. tovarlaming sotilib tunshi o^lzgarmaydi deb taxmin qilmadi. Ammo bunday taxmin qilish amalda bor narsalami vaqtincha nazardan kechinb tunshm bildiradi. Hayotda uchramaydigan fantastik hodisalami, masalan, boshqa planetalardan odamsimon jonzotlar keldi yoki kelmadi, deb hech qachon taxmin qilinmaydi.

Abstraksiyalash asosida mantiqiy usul yotadi, bunda mantiq yordamida iqtisodiy hodisalammg o'zaro bog'lamshi, ulaming umumiyligi va farqlari, kelib chiqish sabablan va oqibatlari amqlamb olinadi.

Abstraksiyalash - bu iqtisodiyotning nazariy modelini yaratishdir. Lekin model real iqtisodiy voqelikni aks ettirgandagina llnny bo'ladi. Model aslida iqtisodiy voqelikning nazariy ifodasidir.

Murakkab iqtisodiy hodisalami dastlab tahlil etish va so'ngra tushuntirib berish uchun sodda yoki murakkab iqtisodiy modellar qo'llamladi. Sodda modelga misol tanqasida iqtisodiy sirkulatsiya (oborot) modelini olish mumkin. Bu modelda iqtisodiyot ishtirokchilari ; faqat firmalar va xonadonlardan lborat, ular boshqalar bilan aloqa qilmaydi, ular bor tovarini va pulini bozorga tashlaydi, deb taxmin qilinadi. Shu modelga binoan iqtisodiyotning asosiy ishtirokchilari o'rtasidagi aloqalar tahlil qilinadi, bu aloqalar bir-bmga tovar va xizmatlar yetkazib berishdan lborat va shunga mos ravishda ular o'rtasida pulning oldi-berdisi yuz berishi haqida xulosa chiqariladi. Murakkab modellar tuzilganda ko'pchilik subyektlar o‘rtasidagi л-а ko‘p turdagi iqtisodiy aloqalar olinib, ular matematik hisob-kitoblar asosida ко‘rib chiqiladi. bunda aloqalarnmg miqdoriy tahlili o'tkaziladi.

Iqtisodiyot nazariyasi o‘z predmetini tahlil etganda pozitiv va normativ usullami qo‘llaydi. Pozitiv usul - bu iqtisodiy voqelikni nazariy jihatdan qandayligini tushuntirib berish, ya’ni uni ilmiy talqin etish. Normativ usul - bu iqtisodiy voqelikning amalda qanday bo‘lishi kerakligini va buning uchun nima qilish zarurligi xususida tavsiya benshdir. Masalan, pozitiv usulda stipendiya mohiyatan nimaligi tushuntiriladi, ya’ni um yoshlarga ular o‘qigan paytida benladigan yordam deb talqin etilsa. normativ usulda uni qachon va qanchaga oshirish zarurligi asoslanadi. Pozitiv usul nazariy talqinni bildirsa, normativ usul amaliyotda nima bo'lishini bildiradi.

Nazariyada tahlilning mduktiv va deduktiv usullari ham ishlatiladi. Iaduktiv usul qo'llamlganda hodisalarm kuzatishdan ularni umumlashtinshga o'tilib. umumiy xulosalar chiqanladi. Deduktiv usul qo'llamlganda esa shakllangan nazariy xulosalar asosida lqtisodiyotdagi ayrim hodisalar tahlil etiladi. Bu bilan aytilgan qoidalar naqadar haqqoniy ekanligi sinab ko‘riladi.

Nazariyada oddiy hodisalar tahlilidan murakkab hodisalar tahliliga o‘tish ham qo'llamladi. Masalan. dastlab individual talab, so'ngra ayri bozor talabi va nihoyat jamiyatdagi yalpi talab tahlili o'tkaziladi. Yana bir usul - bu hodisalarm turli darajada olib o'rganishdir.

Nazariyada iqtisodiyotning qonun-qoidalari uch xil darajada o^lrganiladi:

mikrodarajada - bunda xonadonlar va firmalaming iqtisodiy xatti- harakati. ayrim bozordagi o'zgarishlar o'rgamladi;

makrodarajada - bunda butun iqtisodiyotdagi, amqrog‘i milliy iqtisodiyot darajasidagi. milliy bozordagi hodisalar va jarayonlar o*rganiladi;

metadarajada - xalqaro global miqyosdagi, jalion xo‘jaligidagi yuz beradigan jarayonlar. ularga xos bo'lgan qoidalar o'rganiladi.

Har ucliala daraja o‘zaro bog'liqlikda ko'rib chiqiladi. chunki mikrodarajadagi iqtisodiy faoliyat yaxlitlikda makrodarajani, turli mamlakatlardagi makrodarajadagi iqtisodiyot metadarajani, jahon iqtisodiyotini yuzaga keltiradi. Turli darajadagi iqtisodiyot o'rgamlganda, ulaming har binga xos qonun-qoidalar alohida ko'rib chiqiladi.

Nazariyada miqdoriy tahlil ham qo'llamladi, ammo bu yo^ll bilan olmgan ma'lumotlar nazariy xulosa chiqarishga xizmat qiladi. Masalan. miqdoriy tahlil ishsizlar sonming kamayishini ko'rsatsa, lqtisodiyotda bandlik oshayapti degan. bordi-yu bu tahlil inflatsiya pasayishini ko'rsatsa, pul muomalasi barqarorlashib borayapti degan xulosalarga kelamiz. Miqdoriy tahlil o‘tkazilganda turli formulalar qo‘llaniladi, ular vositasida lqtisodiyotga oid hisob-kitob ishlari olib bonladi. Bular yordamida iqtisodiy qonun-qoidalaming naqadar amal qilishi. lqtisodiyotda xos bo‘lgan tendensiyalar bilib olinadi. Miqdoriy tahlil natijalari turli illustratsiyalar - chizmalar, rasmlar, egri chiziqlar yordamida tasvirlanadi. Iqtisodiyotdagi o‘zgarishlami ifodalovchi miqdoriy ko‘rsatkichlar o‘zganu'chan qi>matlardan iborat bo‘lib. bunda bir qiymat lkkinchisiga, ikkinchisi uchinchisiga va hokazo bog‘liq

bo'ladi. Masalan, resurslar narxining o'zgarishi xarajatlar o'zganshmi, o‘z navbatida bu narxmng. binobarin chiqarilgan tovarga talabnmg o^lzgarishini yuzaga keltiradi. Bunday o‘zaro bog'liqlik chizmalarda aks ettinladi. Bular yordamida nazariy g‘oya atroflicha, ya’ni tasvir vositasida bam lfoda etiladi va shuningdek, o'zgaruvchan qiymatlar o'rtasidagi bog'liqlikni amqlasbga xizmat qiladi. Clnzmalar doirasimon bo‘lganda, u bo'laklarga ajratiladi, ya’ni hissa - ulush tasvirlanadi. Masalan, davlatning daromadlardagi ulushi 25 foiz bo'lsa. bu doiraning 1/4 qismi shaklida bo'ladi.

Clnzmalar miqdoriy o‘zgarishlami. masalan, narxm yoki mabsulot nnqdoridagi o'zgarishlami bildiradi. Ikki o'zgaruvchan qiymatning o'zaro ta’sirmi anglash uchun koordinatlarga asoslangan chizma hosil etiladi. Bunda abssissa o‘qiga bir ko‘rsatkich qo'yilsa. ordinata o'qiga boshqasi qo'yiladi. Bir qiymat miqdorinmg o'zganshi boshqasming qanchaga o'zgartirishiga qarab vertikal va gorizontal chiziqlar hosil etiladi. ular kesishgan nuqtalar egri chiziq bilan birlashtirilganda iqtisodiy o‘zgarishlar qandayligi aniqlanadi.

Nazanyada sifatli tahlil usuli birlamchi. u mantiqqa asoslangan asbtraksiyalash usulidan lborat bo'lib. nazariy xulosalar chiqanshga va qonun-qoidalami ilmiy ta riflashga xizmat qiladi. Anmio bu nnqdoriy tahhlga tayanadi. chunki mazkur usul kuzatish ma lumotlarmi jamlash. ulami umumlashtirishga nnkon beradi. Bundan tashqari miqdoriy tahlil yordamida nazariy qonun-qoidalar lqtisodiyotda naqadar amal qilayotganligi bilib olinadi. Masalan. mflatsiya darajasmi miqdordan amqlash orqali pul muomalasi qonunining amal qilishi ko‘rsatiladi. Nazariy tahlilda qo'llanadigan turli-tuman usullar bir-biridan ajratib olib

alohida ishlatilmaydi, ular birgalikda, lekin tiirli kombinatsiyada (nisbatda) ishlatiladi. Bu tahlil darajasi va miqyosiga bog'liq bo'ladi.

Funksiyalar. Iqtisodiyot nazariyasi fan sifatida turli funksiyalarai bajaradi. Bulardan birinchisi - bilish funksiyasidir. Bunda nazariyani o'rganish orqali iqtisodiy hodisalar nima ekanligi, ularni nima yuzaga chiqarishi. ular nimaga olib kelishi anglab olinadi. Nazariya iqtisodiyotning sir-asrorlarini o‘rgatib. kishilami ulardan xabardor qiladi, ulaming bilim darajasim oshiradi. Boshqa iqtisodiy fanlar qaton u ham kishilarga iqtisodiy bilimlarni yetkazib beradi. ularni lqtisodiyotda ma lum qonun-qoidalar borhgidan ogoh etadi. ularga noya etish zarurligini tushuntirib beradi.

Mazkur fanning ikkinchi funksiyasi - bu boshqa iqtisodiy fanlar uchun nazariy asos bo'lib xizmat qilishidir. Bu fan umumnazany. ya'm iqtisodiyotga xos bo‘lgan umumiy qonun-qoidalami o'rganadi. Shu jihatdan u boshqa xususiy funksional nazariyalardan, masalan. moliya nazariyasi. pul nazariyasi. statistik nazariya. buxgalteriya nazariyasi kabi fanlardan farqlanadi. Iqtisodiyot nazariyasi umumiy fan bo'lgamdan, u asoslangan nazariy qonun-qoidalarga boshqa iqtisodiy fanlar tayanadi.

Masalan. nazariyada asoslab berilgan talab kategoriyasining talqiniga mikroiqtisod, makroiqtisod. marketing, firma lqtisodi. menejment kabi fanlar tayanadi. Ammo boshqa falar nazanyadan faqat oziqa olish bilan cheklanadi deb bo'lmaydi. Bu fan boshqa iqtisodiy fanlar uchun nazariy tayanch bo‘lsa-da, ulaming yutuqlarini umumlashtirish hisobidan ulardan ham oziqa oladi. Boshqa fanlar erishgan natijalar va xulosalarga tayanib iqtisodiyot nazariyasi o‘z kategoriyalari va qonunlariga yangilik kiritadi, yangi ilmiy xulosalar chiqaradi. Xullas, boshqa iqtisodiy fanlar yutug‘i nazariyaning ham fan sifatida rivojlanislnga xizmat qiladi.

Mazkur fanning uchinchi funksiyasi - bu uning amaliyot uchun ilmiy baza bo'lib xizmat qilishi, unga umumiy tarzdagi tavsiyalar berishidir. Bu fan muayyan firma ishi yoki xonadon xo‘jaligini qanday tashkil etish to‘g‘risida tavsiyalar bermaydi. Uning tavsiyalari umumiqtisodiy tavsifga ega qonun-qoidalarga qanday amal qilishga taalluqli bo‘ladi. Bu tavsiyalar iqtisodiy siyosatni takomillashtirishga qaratiladi. Bular davlatnmg, firmalaming, xonadonlaming. xalqaro lqtisodiy uyushmalar va tashkilotlarnmg siyosatiga tegishli bo‘ladi. Deinak. nazanya amaliyot bilan iqtisodiy siyosat orqali bog‘lanadi. Iqtisodiy siyosatda u yoki bu nazariy g‘oyaga tayaniladi. u taqozo etadigan yo‘l-yo‘riqlar asos qilib olmadi. Bum tarixiy dalillar tasdiqlaydi. 1929-193 3-yillari AQSh dahshatli iqtisodiy mqirozga yo‘liqib, iqtisodiyot falaj bo‘lib qolgan. undan chiqish uchun o‘sha paytdagi prezident F. Ruzveltnmg «Yangi kurs» deb nomlangan siyosati amalga oshinlgan. Bu siyosat tanglikdan chiqish uchun davlat lqtisodiyotga faol aralashuvi zarur degan g‘oyaga tayangan. Uning natijasida AQSh lqtisodiyoti o‘nglanib ketgan. XX asr 70-yillarming lkkinchi yarmidagi tanglikdan chiqish uchun AQSh hukumati prezident (R. Reygan) nomi bilan aytilgan «Reygononnka» siyosatiga amal qildi. Bu iqtisodiyot barqaror о‘sib borishini bozor kuchlan, bozor mexanizmining o‘zi ta’minlay oladi, shu bois davlat iqtisodiyotm erkin qo‘yib, o‘z iqtisodiy faoliyatini cheklashi kerak, degan nazariy xulosaga tayangan «Reygonomika» siyosati tufayli AQSh lqtisodiyoti tanglikdan chiqib. iqtisodiy o‘sishni ta'minlagan.

Iqtisodiyot nazariyasi tavsiyalari mikrodarajadagi siyosatga ham qo‘l keladi. bu firmalarga to‘g‘ri strategik (kelajakm ko‘zlagan) yo'lni tanlash imkonini beradi. Masalan. nazariyadagi diversifikatsiya g‘oyasi kapitalm bir vaqtning o‘zida turh sohalarga joylashtirish zarurligini bildiradi. Kapitali katta firmalar shunga amal qilganlarida bir sohadan ko‘rilgan zarar. boshqa sohaga qo‘yilgan kapital keltirgan foyda hisobidan qoplamb turadi.

Nazanyamng yana bir amaliy ahamiyati shundaki, bu fan iqtisodiyotning sir-asrorlarini ochib berar ekan, undan xabardor har bir kishi iqtisodiyot qoidalariga amal qilsa, bundan faqat foyda ko‘radi.