Iqtisodiy va

51


VI BOB

ISHLAB CHIQARISHNI IJTIMOIY TASHKIL ETISH SHAKLLARI

Ishlab chiqarishni tashkil etishning barcha shakllari mujas- samlashuv (konsentratsiya), ixtisoslashuv, kooperatsiya va kombinatsiya ayni paytda ijtimoiy va hududiy tom onlarga ega. Albatta, iqtisodiy va ijtimoiy geografiya uchun ishlab chiqarishning hududiy tom oni yetakchi rol o'ynaydi. Shunga qaram asdan bu nuqtalarni bir-birlari bilan bog‘liq b o ‘lgan holda o'rganish, tahlil qilish, biridan ikkinchisiga o ‘ta bilish geografik fikrlashning m uhim xususiyatidir.

Mujassamlashuv yoki ishlab chiqarishning to ‘planishi, yig'ilishi xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlariga tegishlidir. A m m o geografik jihatdan u eng avvalo sanoat, qishloq xo‘ja- ligi va transport, ya'ni m oddiy sohalarda yaqqol nam oyon b o ‘ladi. Qolaversa, iqtisodiy geografiya fanining ob'yektini aynan shu tarm oqlarning hududiy tashkil etilishi, ularning joylanishi xususiyatlari belgilab beradi. C hunonchi, sanoat uchun «nuqta» yoki tugun ko‘rinishidagi hududiy tashkil etish, qishloq xo‘jaligiga areal yoki mintaqaviy (zonal), transport uchun esa lentasimon yoki chiziq shaklidagi joylashuv xosdir. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya m a’lum darajada xuddi ana shu nuqtalar — sanoat markazlari va tugunlari, areal va zo- nalar tasmalarni o'rganadi. U larning joylashuvi, aloqasi va hududiy tashkil etilishi esa yuqoridagi tarm oqlar joylashuvi bilan belgilanadi. Masalan, aholi va unga xizmat ko‘rsatuvchi sohalarning hududiy tizimlari sanoat, qishloq xo‘jaligi va transport geografiyasi asosida amalga oshiriladi.

Mujassamlashuv sanoat misolida juda aniq va sezilarli ko‘rinadi. Bu borada ishlab chiqarish fondlari, yalpi mahsulot yoki ishchi va xizmatchilarning turli yiriklikdagi korxonalarda yig‘ilishi, to ‘planishi sof holdagi ishlab chiqarish yoki korxona mujassamlashuvi, ularning shaharlar va rayonlar joylashuvini esa urbanistik va hududiy mujassamlashuv sifatida k o ‘rsatish o ‘rinli.

52


Mujassamlashuvning bu shakllari bir-biriga o ‘tib turadi va turli rayon yoki m am lakatlarda har xil birikmada b o ‘ladi. C hunonchi, shaharning markazlashuv darajasi m a 'lum bir bosqichga yetgandan keyin o ‘ziga xos vaziyat vujudga keladi, ya'ni endi mazkur shaharda q o ‘shim cha korxonalarni qurish imkoniyati qolmaydi. Ekologik, uy-joy, transport m uam m o- lari keskinlashadi, qurish uchun yer maydoni ham yetishmay- di va ayni p ay td a yangi ko rx o n a bu m ark a z d a n olisda joylashuvni ham «istamaydi». D emak, yirik shaharda ham emas, undan uzoqda ham emas; shaharning ichki imkoniyati yo‘q, korxona esa undan yiroqlasha olmaydi. N atijada yangi korxona yoki ilmiy tekshirish muassasalari, oliy o ‘quv yurtlari yirik shaharning ta’sir doirasida o ‘rnashadi — shahar aglome- ratsiyasi yoki sanoat tuguni vujudga keladi. Yuqorida keltiril- gan mulohazalarga misol qilib Toshkent atrofida joylashgan g o ‘sht k o m b in a t i ( 0 ‘rtaovul sh ah a rc h a s i ) , T o sh G R E S , Toshkent qishloq x o ‘jaligi universiteti (Yalang‘och manzilgo- hi), yadro fizikasi instituti ( U lug‘bek shaharchasi) alkogolsiz ichim liklar kom binati (Qibray) va boshqalarni k o ‘rsatish m umkin. Toshkent aholisi ehtiyoji va xo‘jaligi uchun zarur b o ‘lgan bu korxonalarning poytaxtda qurishning iloji yo‘q. Lekin ular iste'molchi, sanoat, ilm- fan markaziga yaqin b o ‘l- m og‘i lozim. Bundan yana bir xulosa, ya'ni ishlab chiqarish mujassamlashuvi bilan shahar rivojlanishi o ‘rtasidagi munosa- bat kelib chiqadi. Dastlab shaharning vujudga kelishi va ulg‘ayishida ishlab chiqarishni joylashtirish (mujassamlashuv) yetakchi rol o ‘ynaydi, keyinchalik esa shaharning o ‘zi ishlab chiqarishning hududiy tashkil etish omiliga aylanadi.

Endi turli shakldagi mujassamlashuvga misol keltiraylik. Masalan, 0 ‘zbekiston sanoat mahsulotining yarmidan ko‘pini har birida 2000 dan ortiq ishchi ishlaydigan korxonalar ishlab chiqaradi, deb faraz qilaylik. Bu ishlab chiqarish yoki korxona darajasidagi mujassamlashuvdir. Toshkent shahrida mavjud korxonalar 0 ‘zbekiston Respublikasi sanoat m ahsulotining taxm inan 20 foizini beradi — bu urbanistik mujassamlashuv b o ‘ladi. Agar Farg‘ona vodiysini respublikamizning asosiy pilla yoki meva maskani, neft mahsulotlari yoki o ‘simlik moyi chiqaruvchi rayoni sifatida k o ‘rsak, u holda hududiy mujas- samlashuvni nazarda tutgan b o ‘lamiz.

53


M ujassamlashuvning yuqori yoki pastligi ayni paytda ma'lum bir sohaning rivojlanganlik darajasini belgilaydi. Bu yerda «umumiy maxraj» bo‘lib shahar, viloyat yoki boshqa bir joyda yashovchi aholining ulushi, hissasi xizmat qiladi. A ytaylik, F arg ‘ona vodiysida 0 ‘zbekiston respublikasi aholisining 27 foizi joylashgan. Agar u yoki bu ishlab chiqarish ko‘rsatkichi shu raqam dan qancha yuqori bo‘lsa, u holda m azkur ishlab chiqarish tarm o g ‘i vodiyda rivojlangan, mujassamlashgan bo‘ladi. Korxona, urbanistik va hududiy mujassamlashuv turli rayon yoki m am lakatlarda turlicha birikm a hosil qiladi. N isbatan past darajadagi urbanistik mujassamlashuvida korxona yoki ishlab chiqarish mujassam- lashuvi yuqori b o ‘lishi ham m um kin. Bunga kichikroq shaharda, m asalan, Xivada katta gilam kom binatining joylashuvi misol bo‘la oladi. Xuddi shunday past darajadagi urbanistik mujassamlashuv yuqori ko‘rsatkichdagi hududiy mujassamlashuvga ham olib keladi. Bu holda mazkur hududda juda ko‘p kichik sanoat punkti yoki m arkazlari mavjud b o ‘ladi. Xuddi shu vaziyatni respublikaning ko‘pgina viloyat- laridagi (Andijon, Buxoro, Farg‘ona, Qashqadaryo, N am an­ gan, Xorazm va h.k.), to ‘qimachilik korxonalarining tarqoq, flliallar asosida joylashganligida uchratamiz. Shu bilan birga past darajadagi hududiy mujassamlashuvi yuqori urbanistik ko‘rsatkich bilan ham uyg‘unlashgan holda keladi. Masalan, bir vaqtlar Fransiya deganda, avvalo uning poytaxti Parij, Vengriya ramzida esa Budapesht tushunilar edi. Hozir ham qo'shni Qirg‘iziston Respublikasida ishlab chiqariladigan yalpi mahsulotning talaygina qismini uning poytaxti Bishkek beradi. Shunday qilib, yuqori darajadagi mujassamlashuv, ayniqsa o ‘ta yirik korxonalarni barpo etish hamma vaqt ham ijtimoiy- iqtisodiy jihatdan samarali emas. Bunday hollarda tayyor mahsulotni transportda tashish xarajatlari ko‘payadi, ishchi kuchi yetishm aydi va eng m uhim i-ekologik m uvozanat buziladi. Xo‘sh, qaysi darajadagi mujassamlashuv ma'qul degan savol tug‘iladi. Axir, ayni bir hajmdagi mahsulotni turli xil birlikdagi korxona, shahar yoki rayonlarda ishlab chiqarish mumkin-ku! Bu yerda ham bir tomonlamalik, qat'iylik zararli va xatarlidir, deb o ‘ylaymiz. Binobarin, turli xil yiriklikdagi

54

korxonalar, shaharlar bo‘lgani maqsadga muvofiq bo‘lsa kerak. Demak, mujassamlashuv ob'yektiv qonuniyat, biroq u barcha mamlakatlarga xos va iqtisodiy samaradorlikka ega bo‘lsa- da, uning ma'lum chegarasi, ko‘lami,doirasi bo‘lishi shart. M amlakatning birgina, aksariyat hollarda poytaxt shahar asosida rivojlanishini Lotin Amerikasi davlatlarining yaqin o ‘tmishdagi taraqqiyoti yoki hozirgi Afrika m am lakatlari m isolida k o ‘rishim iz m um kin. U shbu m am lakatlar o ‘z ijtimoiy-iqtisodiy borlig‘ini ularning eng yirik markazi bo‘lgan poytaxt shahrida mujassamlashtiradi. Bunday hollarda ishlab chiqarishning bir tom onlam a yoki nom utanosib hududiy

tarkibi o ‘ta markazlashgan mujassamlashuvni bildiradi.

Respublikada ham faqat Toshkent yoki Toshkent viloya- tini rivojlantirib, qolgan m intaqa va joylarni o ‘z holicha qoldiraverish ham yaramaydi, albatta. Shu bois Qoraqalpo- g‘iston Respublikasi, Xorazm, Surxondaryo, Jizzax kabi viloyatlar ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini jadallashtirish mus­ taqil davlatning ilmiy asosida ishlab chiqariladigan mintaqaviy siyosatida o ‘z aksini topm og'i lozim.