Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya

IQTISODIY VA IJTIMOIY GEOGRAFIYA 

 

174 

 

ekologik  inqirozlar  va  sanoatning  eng  yangi  sohalarining  sof  tabiiy  muhitga 

bo‗lgan  talabi  bilan  bog‗liqdir.  Aholi  o‗sishi  va  ishlab  chiqarish  sur‘atlarining 

haddan  tashqari  tezlashuvi,  uning  to‗planish  jarayonining  kuchayishi  oqibatida 

atrof-muhitga  ta‘siri  kuchaydi.  Atmosferaning  ifloslanishi,  tuproq  va  yer 

resurslarining  yaroqsiz  holga  kelishi,  o‗rmon  resurslarining  qisqarishi,  yirik 

shaharlardagi  (megalopolislar)  ijtimoiy-ekologik  muammolarning  haddan  tashqari 

kuchayishiga  olib keldi.  Natijada,  ishlab chiqarish kuchlari,  ya‘ni  sanoat,  qishloq 

xo‗jaligi,  trans-port  va  infrastuktura  sohalarini  mamlakat  hududlari  bo‗yicha  bir 

tekis  joylashtirish,  atrof-muhitga  ta‘siri  kuchli  korxonalar  (kimyo,  neft-kimyo, 

metallurgiya  va  boshqalar)  qurilishini  cheklash  siyosatining  amalga  oshirilishi 

iqtisodiy  rivojlangan  mamlakatlarning  boshqa  hudud  va  mamlakatlarga  ―iflos‖ 

ishlab chiqarish sohalarini ko‗chirish siyosatini yuzaga keltirdi. 

Iqtisodiy  rivojlangan  mamlakatlarda  ishlab  chiqarishga  tobora  keng  sur‘atda 

kamchiqindi  va  chiqindisiz  texnologik  jarayonlarni  qo‗llashdan  iborat  berk  ishlab 

chiqarish tizimini to‗la joriy qilish qo‗llanmoqda. 

Umuman, sanoat, qishloq xo‗jaligi, transport, ishlab chiqarish hamda noishlab 

chiqarish  sohalarining  rivojlanishi  va  joylashishida,  bu  tarmoqlar  iqtisodiy 

samaradorligini  oshirishda  mavjud  tabiiy  va  ijtimoiy-iqtisodiy  resurslardan 

samarali foydalanishda barcha omillar majmuasini hisobga olish samarali hududiy 

ishlab chiqarish tizimini shakllantirish imkonini beradi. 

Ishlab  chiqarish  tarmoqlarini  joylashtirishda  barcha  shart-sharoitlar,  omillar 

hisobga  olinadi.  Lekin  ma‘lum  tarmoqni  hududiy  tashkil  etishda  barcha  omillar 

emas, balki ulardan faqat ayrimlari yetakchi, hal etuvchi rol o‗ynaydi. Bu masalani 

tushunish  uchun  yaratiladigan  mahsulotga  suv  yoki  elektr  quvvati,  ishchi 

kuchining  qay  darajada  sarflanishi  ko‗rsatish  kifoya.  Boshqacha  aytganda,  kasr 

maxrajida  mahsulot  birligi,  uning  suratida  esa  alohida-alohida  omil  (masalan,  1 

tonna  shakar  olish  uchun  qancha  qand  lavlagi  ishlatiladi,  qancha  elektr  quvvati 

---