Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya

IQTISODIY VA IJTIMOIY GEOGRAFIYA 

 

175 

 

yoki mehnat sarflanadi) turadi. Qaysi omil bo‗yicha yirik son chiqsa, odatda, uning 

ahamiyati shuncha joylashtirishda belgilovchi, aniqlovchi vazifani o‗taydi. 

Shuni alohida qayd etish joizki, ma‘lum tarmoqqa kiruvchi barcha korxonalar 

yoki  kichik  ―tarmoqchalar‖  uchun  bittagina  omil  tegishli  bo‗lishi  mumkin. 

Jumladan, mashinasozlik tarmog‗iga kiruvchi ba‘zi bir korxonalarni joylashtirishda 

xomashyo (metall) ko‗proq ahamiyatga ega bo‗lsa, boshqasi uchun malakali ishchi 

kuchi muhim omil hisoblanadi. 

Xomashyo  omili

.  Tabiiyki,  barcha  mahsulot  xomashyosiz  yaratil-maydi. 

Ammo  ayrim  mahsulotlarni  olish  uchun  xomashyo  boshqalariga  qaraganda 

ko‗proq  sarflanadi.  Shu  bois  bunday  mahsulotlarni  ishlab  chiqarishga 

ixtisoslashgan tarmoqlar va korxonalar mumkin qadar xomashyo rayonlariga yaqin 

joylashtiriladi. 

Sanoatning  ba‘zi  tarmoqlari,  masalan,  tog‗-kon,  o‗rmon,  baliqchilik  sanoati 

korxonalarining  joylashuvi  xomashyo  bo‗lmagan  rayonlarda  rivojlanmaydi. 

Bunday  sanoat  tarmoqlarining  joylashuvi  bevosita  foydali  qazilmalar  yoki  tabiiy 

boyliklar  geografiyasi  bilan  belgilanadi.  Boshqa  sanoat  tarmoqlariniig  hududiy 

tashkil  etilishi  esa  biroz  murakkabroq  tusga  ega.  Bu  borada  bir  qator  fakt  va 

raqamlarni  keltirish  o‗rinli.  Masalan,  1  t  paxta  tolasini  olish  uchun  taxminan  3  t 

xom paxta, 1 t paxta yog‗i uchun 5 t chigit, 1 t pista yog‗i uchun 3 t kungaboqar, 1 

t  shakar  uchun  7  t  qand  lavlagisi  ishlatiladi.  Ushbu  raqamlarni  nisbiy  (foiz) 

ko‗rinishida berish foydadan xoli emas. Chunonchi, paxta tolasining oq paxtadan 

chiqishi  32-33  foiz,  paxta  yog‗ining  chigitdan  olinishi  19-20,  shakarni  qand 

lavlagi-dan  tayyorlash  14-15  foiz  va  shunga  o‗xshash.  Demak,  bu  korxonalar 

xomashyo rayonida yoxud unga yaqin maskanda joylashtirilishi shart. 

Mineral o‗g‗itlar ichida kaliy o‗g‗itini ishlab chiqarish geografiyasi batamom 

xomashyo omili bilan belgilanadi, chunki uni olish uchun ko‗p miqdorda kaliy tuzi 

sarflanadi. Ayni paytda, azot (selitra) o‗g‗itini ishlab chiqaruvchi korxonalar ancha 

---