Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya

IQTISODIY VA IJTIMOIY GEOGRAFIYA 

 

106 

 

vaqtida yetkazib berish prinsipiga rioya qilishadi. Bu har ikkala tomon uchun ham 

ahamiyatli hisoblanadi. 

Mazkur  prinsipni  amalga  oshirilishi  ishlab  chiqarishni  joylashtirish  va 

tashkil qilishga ham ma‘lum darajada ta‘sir qiladi. Masalan, buyurilgan narsani o‘z 

vaqtida  va  faqat  kerakli  miqdorda  yetkazib  berilishi  katta-katta  omborxonalarni 

zarursiz qilib qo‘yadi, transport tizimi va omiliga o‘zgartirish kiritadi. 

Rivojlangan  mamlakatlarda  asta  —  sekin  mehnatni  ko‘p  talab  qiluvchi, 

bevosita  tabiiy  boyliklarni  qayta  ishlovchi,  ekologik  jihatdan  xavfli  korxonalar, 

turli  ta‘mirlovchi  zavodlar  ikkinchi  (ko‘pincha  yangi  industrial  mamlakatlarga), 

ulardan esa uchinchi darajali mamlakatlarga ko‘chmoqda. Arzon ishchi kuchining 

borligi  an‘anaviy  sanoat  tarmoqlarini  o‘ziga  jalb  qilmoqda,  rivojlangan 

(«postindustrial»)  mamlakatlarning  iqtisodiyoti  esa  asosan  xizmat  ko‘rsatish, 

jumladan turizm iqtisodiyotiga, moliya funksiyalari, qimmatbaxo qog‘ozlar va pul 

bozori kabi yangi omillarga tayanmoqda. 

Bozor  iqtisodiyotining  eng  muhim  xususiyati  talab  va  taklif,  iste‘mol  va 

ishlab  chiqarish  munosabatlaridir.  Vaxolanki,  avvalgi  «sotsialistik  planlashtirish» 

sharoitida  bu  prinsip  aksincha  edi.  Binobarin,  hozirgi  kunda  talab,  iste‘mol  taklif 

va ishlab chiqarishga ko‘ra ildamroq, oldinda boradi va bu iqtisodiy rivojlanishni 

harakatga keltiradi. 

Aynan, ana shunday sharoitda ishlab chiqarishni ijtimoiy va hududiy tashkil 

qilish  mutlaqo  o‘zgaradi.  Ma‘lumki,  ilgari  mahsulotlarning  turi  oz,  talab  ham 

cheklangan edi. Ishlab chiqariladigai mahsulot muayyan bir andozada (standartda) 

ko‘plab, konveyr usulida yaratilardi. Bu usul jahon miyosida amerikalik sanoatchi 

G.Ford  nomi  bilan  «fordizm»  deb  yuritiladi.  U  XX  asr  o‘rtalarida  «Ford»  (F) 

markali  avtomobillarni  ko‘plab  ishlab  chiqib,  jahon  bozorini  monopoliya  tarzida 

egallagan edi. 

---