Iqtisodiy taʼlimotlar tarixida 17-19-asrlarda vujudga kelgan yoʻnalishlar. Klassik siyosiy iqtisod maktablarii m

7.3. Pul nazariyasi.

Qiymat, pul va foiz nazariyalari. A.Tyurgo qiymat, baho va pulni tahlil qildi. Uning bu sohadagi fikrlari o‘ziga xos tavsifga ega va qiymatning mehnat nazariyasidan farq qiladi. A.Tyurgo tovaming narxi sotuvchi va xaridorlar istagining intensivligi bilan aniqlanishi to‘g‘risidagi g'oyani ilgari surdi. Bunda kamyoblik tovar narxini “baholashda asosiy unsurlardan biri” hisoblanadi. Keyinchalik bu g‘oya zamonaviy baho nazariyasining shakllanishida ijobiy o‘rin tutadi.

A.Tyurgo iqtisodiyotda proteksionizm siyosatining salbiy tomonini ko‘rsatib berdi. Uning fikricha «olish va sotishdagi umumiy erkinlik bir tomondan, sotuvchiga ishlab chiqarishni rag‘batlantiruvchi narxni, ikkinchi tomondan, xaridorga eng yaxshi tovami eng past bahoda sotib olishni ta'minlashning yagona vositasidir».

A.Tyurgo pulni o‘z mohiyatiga ko‘ra tovarlar dunyosidagi bir tovar sifatida ta’riflab, ayniqsa, «oltin va kumushni, boshqa har qanday materialga nisbatan moneta (tanga) xizmatini o‘tashga yaroqli», deb hisobladi, negaki ular tabiatan moneta bo‘lib yaralgan, buning ustiga har qanday kelishuv va qonunlardan qat'iy nazar hamma uchun umumiy moneta bo‘lib qoladi. Uning fikricha pul, ya’ni oltin va kumushning bahosi nafaqat barcha boshqa tovarlarga nisbatan, balki bir-biriga bo‘lgan nisbati, kam yoki ko‘pligiga qarab ham o‘zgarib turadi. A.Tyurgo qog‘oz pullaming miqdori yaratilgan tovar va xizmatlaming miqdoriga mos kelmagan sharoitda bunday pullardan foydalanish noqulayliklari to‘g‘risidagi qoidani dalillar bilan isbotlab berdi.

A.Tyurgo ssuda (pul) foizini tadqiq qilar ekan, qarzga olingan pulni ustamasi bilan qaytarishga jinoyat sifatida qaraydigan nasihatgo‘ylar bid'atlarini qoraladi. Uning ta’kidlashicha, qarz beruvchi qarz vaqti davomida ushbu qarzga bergan puli uchun olishi mumkinbo‘lgan daromadni yo‘qotadi, qarz oluvchi esa bu pulni samarali ishlatib, ancha foyda ko‘rishi mumkin. Ko‘rinib turibdiki, qarz beruvchi qarz oluvchiga ozor yetkazayotgani yo‘q, aksincha, birinchisining pulidan ikkinchisi foyda ko‘rayapti. Ana shu foyda qarz oluvchini foiz to‘lash sharti bilan qarz olishga undovchi asosiy kuch hisoblanadi. U foizni foydadan to'laydi. Demak, A.Tyurgoning fikriga ko‘ra bimday «kelishuvdan» qarz beruvchi ham, qarz oluvchi ham manfaatdor. Joriy foizga kelsak A.Tyurgo bo‘yicha u bozorda kapitalning ko‘p yoki kamligini ko‘rsatuvchi termometr vazifasini o‘taydi, xususan, foizning past bo‘lishi bu kapital ko‘pligi natijasidir.

Iqtisodiy ta’limotlar tarixida fiziokratlar o‘ziga xos o‘rinni egallaydi. A.Smit o‘z vaqtida: «fiziokratizm tizimi qartchalik nomukammal bo'lmasin, shu davrgacha chop etilgan iqtisodiy g ‘oyalar ichida haqiqatga eng yaqini edi», - deb aytgan. Bu ta’limotning merkantilizmni inkor qilishi, mehnat bilan yer boylikning asosi ekanligini tan olishi, savdo-sotiqda bojxona cheklovlarini bekor qilishni taklif etishi nihoyatda muhimdir. Fiziokratlaming boylik tezisi, ayniqsa, imi yaratishdagi mehnatning ahamiyati diqqatga sazovor: boylik bu jamiyat mehnati bilan har yili yaratilgan iste’mol qiymatlari yig‘indisidir. Bu tezis A.Smit tomonidan ham qabul qilingan.

Kapital va uning ikki qismga ajratib ko‘rsatilishi (asosiy va aylanma), takror ishlab chiqarish jarayonining tahlil qilinishi, erkin sohibkorlik to‘g‘risidagi g‘oyalar, jamiyatning sinflarga ajratilishi iqtisodiy taTimotlaming rivojida keyingi muhim qadamdir.

Qishloq xo‘jaligini rivojlantirish uchun erkin bozor munosabatlariga o‘tish va dehqonchilikdan olinadigan soliqni kamaytirish zarurligi, yagona soliq tizimiga o‘tish kerakligi to‘g‘risidagi fikrlar nihoyatda qimmatlidir. Chunki sohibkor va tadbirkorlar shaxsiy manfaatdorlik boTgan sharoitda ishlab chiqarishni tez rivojlantirishga intiladilar. Hozirgi zamon tili bilan aytganda fiziokratlar sof bozor munosabatlarining unsurlarini asosan to‘g‘ri hal etib berdilar.

Xalq xo‘jaligi tarmoqlari o'rtasida muayyan mutanosiblik boTgan sharoitda takror ishlab chiqarish va realizatsiya jarayonining uzluksiz davom etishi mumkinligi aniqlab berildi.

Bu muammoni hal etishda fiziokratlar tomonidan mamlakatdagi uch sektor o'rtasidagi munosabatlar misol qilib olingan. Ammo amalda ayniqsa, hozirgi davrda bunday sektorlar juda ko‘p bo‘lib, ular o‘rtasidagi aloqalar Nobel mukofoti sohibi V. Leontevning «xarajatlar - ishlab chiqarish» balansida n ta tarmoq uchun ishlab chiqilgan. Hozirgi davrda bunday balans tarmoqlararo balans, deb yuritiladi va makroiqtisodiy tahlilda va umuman iqtisodiyotda muhim ahamiyat kasb etadi. Undagi g‘oyaning kurtaklari fiziokratlar asarlarida yaratilgan bo‘lib, u klassik iqtisodiy maktab ta’limoti zanjirining ajralmas qismi sifatida muhim o‘rin egallaydi.

Shu bilan birga hozirgi zamon iqtisodiy ta'limotlari nuqtayi nazaridan fiziokratizm g‘oyalari o‘z ahamiyatini tezda yo‘qotdi va o‘tkinchi xarakterga ega bo‘ldi. Chunki jahon ijtimoiy va iqtisodiy hayotidagi o‘zgarishlar nisbatan mukammal g‘oyalaming ishlab chiqilishi zarurligini taqozo etdi va bu amalda ro‘y berdi. Ayniqsa, boylikni faqat dehqonchilik bilan bog‘lab tushuntiruvchi fiziokratizm g‘oyalari sanoat inqilobi natijasida yuz bergan o‘zgarishlar tufayli tez unutilayozdi. Bu holat iqtisodiyot osmonidagi yorqin yulduzning so‘nishini eslatadi.

Fiziokratlar Kenening iqtisodiy jadvalini o‘zlarining nazariy yutuqlarining gultoji, deb hisoblashadi. Iqtisodiyotning turli tarmoqlari o‘rtasidagi pul daromadlari tasviri va sof mahsulotning yillik aylanmasi yaqqol tasvirlangan Kene jadvali iqtisodiyot rivojida yirik metodologik olg‘a siljish sifatida tan olinadi. Fiziokratlar iqtisodiyotning turli tarmoqlari o‘rtasidagi bog‘liqlikni nazariy jihatdan o‘rganish bilan chegaralanmay, ulaming o‘lchami miqdorini aniqlashga harakat qilishgan.

Bu iqtisodiy jadval iqtisodiyotning turli sektorlaridagi o‘zaro bog‘liqlikni ko‘rsatib bergan. Keyingi merkantilistlaming ba’zilari bu bog‘liqliklami o‘rganib chiqdi va ulaming ta’siridagi umumlashma Adam Smit izlanishlariga asos bo‘ldi va bozor iqtisodiyoti to‘g‘risidagi tasavvurlami to‘ldirdi.

Fiziokratlar nazarida hukumatning ko‘plab qarorlaridan eng omadsiz qarori Fransuz g‘alla eksportiga qo‘yilgan taqiq edi. Ulaming fikricha bu qaror Fransiyada g‘alla narxini past darajada ushlab turdi va shuning uchun qishloq xo‘jaligi rivojiga to‘siq bo‘ldi. Fiziokratlar manufakturaning rivojlanishini taxmin qila olishmaganligi sababli hukumatning aralashmaslik siyosati Fransiya qishloq xo‘jaligida feodal iqtisodiyotning kichik xo‘jaliklari yiriklashib, bamisoli rivojlanishga olib keladi, degan xulosaga kelishgan. Shu sababli Fransiya iqtisodining boyligi va qudrati o‘sadi. Merkantilistlar sof mahsulot ayirboshlash, xususan ayirboshlashning xalqaro shakllari natijasida yuzaga keladi, shuning uchun siyosat qulay savdo balansini ta’minlashga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak, deb ta'kidlashadi.^[1]

Ma’lumki, pul doimo iqtisodchilarning diqqat markazida bo’lgan. Bozor iqtisodiyotisharoitida pul muomolasiga ahamiyat yanada kuchaydi. (Hozirgi paytda o’zbek tilidaishlatilayotgan pul1 so’zi asli forscha-tojikcha bo’lib, O’rta Osiyo xondiklari, Yaqin Sharqdagiayrimdavlatlardaqo’llanilgannaqdchaqapul. Masalan, XVIII, XIXasrdaQo’qonxonligida 1/45, - 1/30 tangagatengbo’lgan. Eronda 1/40 qironga, Afg’onistonda 1932 yilgacha 1/100 afg’ongatengbo’lgan. Fikrimizcha, oltintangalaro’rnidaqog’ozningishlatilishiuningqadripast, ya’nioltintangabo’laolmasliginita’kidlab, muomaladaumumiynompuldebatalaboshlaganbo’lishikerak. Umumiynomhamtaraqqiyotningma’lumbiryuqoribosqichidapaydobo’ladi.)Pulningkelibchiqishi, tabiatiganazariyjihatdanikkixil: ratsionalistikvaevolyutsionyondashuv mavjud.o’rtasida kelishuvtufayli yuz bergan deb tushuntirishadi. Bu yondashuv XVIII asr oxirlarigacha hukm surgan. Busub’ektiv psixologik yondashuv hozirgi paytda ham ayrim iqtisodchilar tomonidan qo’llaquvvatlanadi.Evolyutsion yondashuvda esa pul jamiyatning ijtimoiy – iktisodiy taraqqiyoti mahsuli debqaraladi. Pul ob’ektiv zaruriyat tufayli turli-tuman tovarlar ichidan barcha tovarlargaayirboshlanadigan maxsus tovar sifatida ajralib chiqqan.Pulning kelib chiqishi haqidagi har ikki yondashuvga xos nazariyalarni to’rt guruhgabo’lish mumkin.