|
II bob. Milliy iqtisodiyotimizni ifodalaydigan asosiy makroiqtisodiy
ko’rsatkichlar tahlili
Hozirda jahon hamjamiyatida yuz berayotgan jarayonlar (globallashuv, o‘tish iqtisodiyotiga ega bo‘lgan mamlakatlarda bozor munosabatlarining rivojlanishi) milliy iqtisodiyotni tartibga solish sohasida muvofiqlashtirilgan qarorlarni qabul qilishning asosi sifatida makroiqtisodiy tahlil usullaridan faol foydalanishni nazarda tutadi. Olib borgan tahlil va prognozlar umumiy ko‘rsatkichlar ma’lumotlarining o‘zgarishini izohlash va davlat organlariga hamda jamoat tashkilotlariga iqtisodiy vazifalarni hal etishda va iqtisodiy vaziyatdagi kutilmagan o‘zgarishlarga munosabat bildirishda yo‘l ko‘rsatishdan iborat. BMTda asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkich sifatida YaIM olingan. Shundan kelib chiqib biz ham, O’zbekiston respublikasi YaIM ko’rsatkichlarini yillar kesimida tahlil qilishni ko’rib chiqamiz.
Iqtisodiy faoliyat turlari kesimida O`zbekiston Respublikasining yalpi ichki mahsuloti hajmi3 (joriy narxlarda, mlrd.so’m)
(1-jadval)
№
|
Yillar
|
YaIM jami
|
Tarmoqlarning yalpi qo’shilgan qiymati
|
Mahsulotlarga sof soliqlar
|
1
|
2011
|
103 232,6
|
91 605,1
|
11 627,5
|
2
|
2012
|
127 590,2
|
113 273,4
|
14 316,8
|
3
|
2013
|
153 311,3
|
137 382,9
|
15 928,4
|
4
|
2014
|
186 829,5
|
168 449,1
|
18 380,4
|
5
|
2015
|
221 350,9
|
201 204,0
|
20 146,9
|
6
|
2016
|
255 421,9
|
232 990,4
|
22 431,5
|
7
|
2017
|
317 476,4
|
282 684,4
|
34 792,0
|
8
|
2018
|
424 728,7
|
379 152,9
|
45 575,8
|
9
|
2019
|
529 391,4
|
484 128,7
|
45 262,7
|
10
|
2020
|
602 193,0
|
557 831,5
|
44 361,5
|
11
|
2021
|
734 587,7
|
681 423,7
|
53 164,0
|
Bu jadval asosida O’zbekiston Respublikasi milliy iqtisodiyotini rivojlanayotganligi yoki unda qanday o’zgarishlar bo’layotganligi tahlili va prognozini olib boramiz.
II.I. Mamlakatimizdagi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlarning omillar usulida tahlili
Yuqorida keltirilgan 1-jadvaldan mamlakatimizning asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlaridan biri YaIM jamini so’ngi 10 yillik kesmida tahlil qilib chiqamiz. Jadvalda barcha YaIMlar mlrd. so’mda aks ettirilgan. Qiyoslash usuli yordamida ko’rib chiqadigan bo’lsak, o’rtasidagi farq 2012-yilda 2011-yilga nisbatan 24 357,60 (127 590,2--103 232,6) mlrd. so’mga oshgan. 2016-yilga kelib esa, 2015-yilga nisbatan 34 071,00 (255 421,9-221 350,9) mlrd. so’mga ko’paygan. Tahlil qilayotgan yillarimizning joriysi(2021-yil), 2020-yilga nisbatan 2021-yilda esa 132 394,70 (734 587,7-602 193,0) mlrd. so’mga ortgan. Bu raqamlar shuni ko’rsatayaptiki, yildan yilga mamlakatimizda YaIMda o’sish sur’atlarini kuzatilayapti. Shu tartibda so'ngi 10 yillikni quyidagi jadvalda keltiramiz:
(2-jadval)
№
|
Yillar
|
YaIM jami (mlrd.so’m)
|
Farqi
|
(+;-)
|
(%)
|
1
|
2011
|
103 232,6
|
-
|
100 %
|
2
|
2012
|
127 590,2
|
+24357,6
|
123,6
|
+23,6%
|
3
|
2013
|
153 311,3
|
+25721,1
|
147,8
|
+24,8%
|
4
|
2014
|
186 829,5
|
+33518,2
|
180,1
|
+32,8%
|
5
|
2015
|
221 350,9
|
+34521,4
|
213,4
|
+33,3%
|
6
|
2016
|
255 421,9
|
+34071
|
246,2
|
+32,8%
|
7
|
2017
|
317 476,4
|
+62054,5
|
306,01
|
+59,81%
|
8
|
2018
|
424 728,7
|
+107252,3
|
409,4
|
+103,4%
|
9
|
2019
|
529 391,4
|
+104662,7
|
510,3
|
+100,9%
|
10
|
2020
|
602 193,0
|
+72801,6
|
580,5
|
+70,2%
|
11
|
2021
|
734 587,7
|
+132394,7
|
708,1
|
+127,6%
|
Hisoblashlarni amalga oshirib 2-jadvalni hosil qildik. Keltirgan jadvalimizga xulosa beradigan bo’lsak, har bir yilning farqini mlrd.so’m ko’rinishida hamda foiz ko’rinishida namoyon qildik. Bu jadvalda ko’rinib turibdiki, YaIM hajmi “-” ko’rsatkich bilan chiqmagan yildan yilga ortib borayotganligini izohlashimiz mumkin. Biroq, 2020-yilda o’sish bo’lgan-u, lekin 2019-yildagi ko’rsatkichga nisbatan kamroq 30% ga farq qilayapti. Bunga butun jahonda pandemiya bo’lganligi sababli, karantin qoidalari joriy etildi. Bu esa, bizning mamlakatimizga ham o’z ta’sirini o’tkazdi. Shu sababli ham, qolgan yillar ko’rsatkichlariga nisbatan biroz pasayishni ko’rib turibmiz.
Endi esa, YaIM jamini qanchaga oshganini boshqacharoq jadval ko’rinishga keltiramiz. Ya’ni, o’rtasidagi farqni emas nisbatini aks ettiramiz. Bunda so’ngi 10 yillikni har bir yilini 2011-yilga nisbatan ya’ni joriy yilni bazis davrga nisbatini quyidagi formula yordamida ko’rib chiqamiz: va joriy yilni o’tgan davr nisbatini formula yordamida aks ettiramiz. Jadval ko’rinishga keltirib hisoblab chiqamiz.
(3-jadval)
№
|
Yillar
|
YaIM jami (mlrd.so’m)
|
2011-yilga nisbatan
|
O’tgan yilga nisbat
|
koeffitsient
|
%
|
koeffitsient
|
%
|
1
|
2011
|
103 232,6
|
-
|
-
|
-
|
-
|
2
|
2012
|
127 590,2
|
1,23
|
123%
|
1,23
|
123%
|
3
|
2013
|
153 311,3
|
1,48
|
148%
|
1,2
|
120%
|
4
|
2014
|
186 829,5
|
1,8
|
180%
|
1,21
|
121%
|
5
|
2015
|
221 350,9
|
2,14
|
214%
|
1,18
|
118%
|
6
|
2016
|
255 421,9
|
2,47
|
247%
|
1,15
|
115%
|
7
|
2017
|
317 476,4
|
3,07
|
307%
|
1,24
|
124%
|
8
|
2018
|
424 728,7
|
4,11
|
411%
|
1,33
|
133%
|
9
|
2019
|
529 391,4
|
5,12
|
512%
|
1,24
|
124%
|
10
|
2020
|
602 193,0
|
5,83
|
583%
|
1,13
|
113%
|
11
|
2021
|
734 587,7
|
7,11
|
711%
|
1,21
|
121%
|
Har bir yilni hisoblaganimizni jadvalda aks ettirdik. Bu 3-jadvaldan ma’lumki, 2011-yilga nisbatan har bir yilda o’sish kuzatilgan. Joriy yilda ya’ni 2021-yilda bazis yilga (2011-yil) nisbatan 7,11 marotaba oshgan. O’tgan yilga nisbatan esa, 1,21 marotabaga ko’paygan, kamayish kuzatilmagan. Pandemiya davrida esa, ya’ni 2020-yilda birozgina tushganini 11% ga kamaygani namoyon bo’ldi. 2018- 2019- 2020- yilda YaIM aytarli darajada emasu lekin, biroz kamaygan 10-11 % ga tushgan. Bu ham milliy iqtisodiyotimizga o’z ta’sirini ko’rsatishi mumkin albatta. Shu tariqa, har bir yilni keltirilgan raqamlar ya’ni qilgan hisob-kitoblarimiz orqali tahlil qilib boramiz.
II.II. Mamlakatimizdagi asosiy maktoiqtisodiy ko’rsatkichlarining prognoz
tahlili
Ma’lumki, asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkich sifatida YaIMni oldik. Bu ko’rsatkichni yillar kesimida qiyoslash usuli yordamida tahlil qilib uni jadvallarda aks ettirdik. Navbatdagi qiladigan ishimiz esa, bu ko’rsatkichlarni prognozini korrelyatsion va regression tahlil yordamida hisoblab ularga xulosalar beramiz. Korrelyatsion va regression tahlillarni qisqacha izohlab formulalarini keltirib o’tamiz. Korrelyatsion tahlilning mohiyati shundan iboratki, natijaviy ko’rsatkich bilan omilli ko’rsatkichlar orasidagi miqdoriy bog’liqlikni aniqlashdan iborat. Natijaviy belgi (Y) bilan omil (x) o’rtasidagi korrelyatsion bog’lanishni ifodalaydigan regressiyning chiziqli tenglamasi quyidagicha aniqlanadi : x . Natija bilan omil o’rtasidagi bog’liqlik bevosita bo’lganda, ushbu tenglamdan foydalanib, tahlilni amalga oshirish mumkin. Bunda, Y- natija, x- omil ko’rsatkichi, – x nolga teng bo’lganda natija a0 ga ya’ni natijaviy ko’rsatkichga teng bo’lishini bildiradi, esa- x birlikka o’zgarganda u o’rtacha qanchaga o’zgarishini ifodalovchi koeffitsient (regressiya tenglamasining koeffitsient). No’malum parametrlar ( ) aniqlashda esa eng kichik kvadratlar usulidan foydalaniladi va quyidagi formula yordamida hisoblanadi:
Regression tahlil esa, natijaviy belgiga ta’sir etuvchi omillarning samaradorligini aniqlab beradi. Regression tahlil yordamida iqtisodiy hodisalarning kelajak davrlar uchun istiqbol miqdorlarini baholash va ularning ehtimol chegaralarini aniqlash mumkin.
Ushbu nazariy asoslardan foydalanib 1-jadvalimizda keltirilgan YaIM ni prognoz qilamiz.
(4-jadval)
Do'stlaringiz bilan baham: |
