|
2 -§. Bozor iqtisodiyotini tashkil etishning umumiy muammolari
Resurslar chegaralangan sharoitda jamiyat yashashi va o'sishi uchun mikro va makro darajadagi iqtisodni Ьафо et- ishda uchta bir-biri bilan bog'liq muammolarni hal qilish lozim.
Birinchidan, nima ishlab chiqarish lozim yoki qanday tovarlar, xizmatlar ishlab chiqarilishi lozim va qancha ishlab chiqarish kerak?
Ikkinchidan, tovarlar qanday ishlab chiqariladi yoki kim ishlab chiqaradi, qanday resurslardan foydalaniladi, qanday texnika va texnologiyada ishlab chiqariladi.
Uchinchidan, ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlar kimga mo'ljallangan yoki ular kimning ixtiyorida, ulardan kim foyda ko'radi? Boshqacha qilib aytganda, yalpi ichki mahsu lot jamiyat a ’zolari orasida qanday taqsimlanishi kerak?
Yuqorida qayd etilgan uchta muammo har bir ijtimoiy- iqtisodiy tizimda turlicha hal etiladi. Birinchi ibtidoiy tu- zumda nima, qanday, kimga kabi muam m olar ma’lum udumlar asosida amalga oshirilib avlodlardan-avlodlarga o‘tib kelgan. Rejali-taqsimlanadigan iqtisodiyotda bu muammo larni davlat markazlashgan holatda hal etgan. Bozorga asoslangan kapitalistik iqtisodiyotda bu muammolar prinsipial boshqacha asosda raqobatli bozor asosida, talab va taqdim orqali, baho, foyda, zarar va h.k.lar tizimi orqali hal qilinadi. Korxonalar, iqtisodiyot nuqtai nazardan tanlovda eng ko‘p foyda keltiradigan tovarlarni (nima?) ishlab chiqaradilar.
Buning uchun bir mahsulot ishlab chiqarish uchun eng iqti-
sodiy va samarali ishlab chiqarish vositalaridan foydalaniladi (qanday?). Har bir shaxsning iste’moli hajmi, tarkibi, Tovar- ning sifati. iste’mol qilish usuli va h.k. uning ish haqqi haj miga bog‘liq (kimga?). Mana shu muammolar jamiyat iqtiso- diyotini qanday tashkil etilishiga bog'liq bo'lib, ular maqbul ravishda madaniy va ijtimoiy mo'ljallangan bozor mexanizmi orqali hal qilinadi.
Shuni qayd etish lozimki, bironta ijtimoiy-iqtisodiy tu- zum (ibtidoiy, rejali va bozor tizimi) «sof holda» uchramaydi. Odatda, amaliyotda bozorni, buyruqli va odatlarni elem ent- larini birlashtirgan qo'shma iqtisodiyot mavjud bo'ladi.
Yuqorida qayd etilgan savollarga javob berish uchun jamiyat ixtiyorida ma’lum iqtisodiy resurslar mavjud bo'ladi (ishlab chiqarish omillari). Bu resurslarni ikki kategoriyaga ajratish mumkin: a) material resurslar (mulkiy omillar) — yer, boshqa tabiiy resurslar; kapital (investitsion resurslar);
b) inson resurslari (shaxsiy omil) — mehnat va tadbirkorlik faoliyati.
Agar iqtisodiy resurslar chegarasiz ko‘p bo‘lganda edi,
yuqorida uch masalani (nima, qanday, kimga) hal etishning hech qanday muammosi bo'lmas va tovarlarni cheksiz miqdorda ishlab chiqarish mumkin boMar edi. Ammo iqtiso diy resurslar (ishlab chiqarish omillari) quyidagi xususiyat- larga ega: ular chegaralangan miqdorda yoki juda kam miqdorda uchraydilar. Shu bilan bir qatorda jamiyatning ehtiyojlari chegarasiz. Shuning uchun doimo qanday tovar larni ishlab chiqarish va xizmatlarni ko'rsatish va qandaylari- dan voz kechish muammosi turadi. Shu bilan bir qatorda in- sonlarning ehtiyojini qondirish uchun chegaralangan re surslardan qanday foydalanish, nimalarni ishlab chiqarish uchun foydalanish lozim degan savol tug'iladi.
Chegaralangan resurslar bo‘la turib ulardan samarali foy-
dalanish va ko‘proq mahsulot ishlab chiqarish yoki optimal variantga erishish lozim.
Binobarin, iqtisodiyotdagi tanlov jamiyatning ishlab chiqarish imkoniyatlari chegarasini aniqlashni taqozo qiladi.
Faraz qilaylik jamiyatni normal yashashi uchun ikki xil mahsulot: don va tank ishlab chiqarish lozim bo‘lsin. U holda jamiyat butun resurslarini don yetishtirish uchun sarf- laydi va 5 mln.t. don ishlab chiqarish yoki resurslar 100% tank ishlab chiqarish sarflaydi va 15 ming dona tank ishlab chiqariladi. Yoki yana boshqa variantlar ham bo‘lishi mum kin: don ishlab chiqarishni kamaytirish hisobiga, ma’lum miqdorda tanklar ishlab chiqariladi yoki tanklarni ishlab chiqarishni kamaytirish hisobiga don ishlab chiqarishni ko‘paytirish mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
