Iqtisodiy statistika

X bob. XIZMAT KO‘RSATISH SOHASI STATISTIKASI


l- § . Tovar aylanish turlari va ko‘rsatkichlar tizimi

U m um an iqtisodiy faoliyat ishlab chiqarishdan boshlanib, iste’mol bilan tugallanadi. Shuning uchun ishlab chiqarilgan tovarlar iste’molchilarga yetkazish xizmatini amalga oshirish kerak. Bu xizmatni savdo tarm og‘i am alga oshiradi va u tovarlarni ishlab chiqaruvchilardan olib, iste’molchUarga yet- kazib berish funksiyasini bajaradi. Buning uchun tovarlar bir geografik punktdan ikkinchisiga o'tkaziladi tovar-pul al- mashuvi am alga oshiriladi. N atijada tovarlarga egalik qilish huquqi bir iqtisodiy birlikdan ikkinchisiga o ‘tadi.

Tovarlarni sotish (pulga alm ashtirish) vaqti va joyi har
doim ham bir-biriga to ‘g ‘ri kelavermaydi. Sotish-olish tovar­ larni joyini o'zgartirm asdan bir necha m arta am alga oshiril- ishi m um kin va aksincha.
Ishlab chiqarilgan tovar oxirgi iste’molchiga yetib kel- guncha yo'lda o 'z egasini bir necha m arta alm ashtiradi. Ish­ lab chiqaruvchi bilan iste’molchi o 'rtasida bir necha savdo vositachilari xizmat ko'rsatadilar, ularning funksiyasi tovar­ larni fizik (territorial) va iqtisodiy (bir m ulkdordan ik­ kinchisiga) jihatdan harakatini am alga oshirishdan iborat. Savdo vositachilariga faqat tovarlarni olib sotuvchilargina em as, balki oluvchi bilan sotuvchilarni bir-birlarini topishga yordam beruvchilar va m a 'lum m ukofotlar evaziga ular o 'rtasida bitim tuzishga yordam beruvchilar ham kiradi.
M ulk egasini o'zgarishi bilan bog‘liq bo'lgan har qaysi


oldi-sotdi akti, tovarlar harakatidagi zveno deb, tovarni bir mulk egasidan ikkinchisiga o ‘tish soni esa tovar harakatidagi zvenolik deb ataladi. Zvenolik sonini ortishi savdo sam ara­ dorligini pasaytiradi, tovarlar bahosini oshirib xaridorlar sotib olish qobiliyatini pasaytiradi. Shuning uchun bu ko‘rsatkichni pasaytirishga erishishi lozim boMadi.
Tovar va xizm atlar bozorining m arkaziy ko‘rsatkichi bo‘lib, tovar aylanish ko‘rsatkichi hisoblanadi va u:
1) tovarlar m assasi qiym atini;
2 ) sotuvchilarning pul tushum ini;
3) xaridorlarning tovarlarni sotib olish uchun qilgan xara­ jatlari sum m asini;
4) bozorning rivojlanish darajasini ifodalaydi.
Bu ko‘rsatkich iqtisodiyotni har xil yo'nalishlar bo'yicha tahlil qilishda keng qo'llaniladi. U ning hajmiga qarab- savdo korxonalari-hajm i, savdo sohasining tarkibi, bozorning holati va rivojlanish darajasi baholanadi. Tovarlarni sotishdan tushgan tushum — tovarlarni aylanishi hajmi savdo firmasi faoliyatiga baho berishda asosiy ko'rsatkich bo'lib hisobla­ nadi..
A holining turm ush darajasi statistikasida tovar aylanuvi hajm i aholining tovar va xizm atlarni sotib olish xarajatlarini, shuningdek, shaxsiy iste’mol darajasini ham ifodalaydi. M akroiqtisodiy statistikada Y alM ni oxirgi foydalanish yo'nalishlari b o 'y icha o'rganishda, uy xo'jaliklarining oxirgi iste’moli xarajatlarini hisoblash uchun asos bo'lib hisobla­ nadi.
Agar tovarlar bahosini «R» bilan, sotilgan hajm ini «q» bi­ lan belgilansa, u holda tovar aylanish hajmi quyidagicha aniqlanadi:


TA =eq x P


Tovar aylanish tarkibi quyidagi yo‘nalishlar bo'yicha o'rganiladi:
— natural-m ulkiy tarkibi (tovarlar guruhi) bo'yicha;
— sotilayotgan tovarlarning iqtisodiy yo'nalishi bo'yicha, ishlab chiqarish vositalari tovar aylanishi (ishlab chiqarish texnik vazifasini bajaruvchi tovarlar) va oxirgi foydalaniladi- gan iste’mol tovarlar aylanishi, qishloq xo'jaligi m ahsulot- larini tayyorlash va h.k.;
— mulk formasi bo'yicha;
— hududlar bo'yicha.