Iqtisodiy statistika

AR(r) = R i 1- R o = R i - S o / R i x 100 — Ro;
Bunda, AR(|) — bahoning o ‘zgarishi natijasida rentabellikning o ‘zgarishi;
R — mahsulotning shartli rentabelligi, bazis tannarxi va joriy davr bahosida;
AR(r)= ( 2 3 - 15/23) x 100 -25 ,0 = 34 ,8 -25 ,0 = 9 ,8 %
D em ak, mahsulot bozor bahosining o'zgarishi rentabel- likni 9,8% ga ortishga olib kelgan.
AR(s)= R i- R 11= 2 6 ,l- 3 4 ,8 = - 8 ,7 %
Dem ak, tannarxning o ‘sish rentabelligi 8,7% ga pasayi- shiga olib kelgan.
Ikkala omilni ta ’sirida um um iy m ahsulot rentabelligini o'zgarishi:
9 ,8 + ( - 8 ,7 ) = + l,l%
M ahsulot rentabelligi o ‘zgarishini qator yillar bo'yicha tegishli om illarning ta ’sirini aniqlagan holda o 'rganish lozim.


Savollar, testlar va masalalar

1. Ishlab chiqarish va m uom ala xarajatlari haqida tu ­ shuncha va bozor iqtisodiyotiga o'tish davrida m ahsulot (xizm at ko'rsatish) tannarxini o ‘rganishning aham iyati.

2. M ahsulot tannarxi va uning turlari.
3. Ishlab chiqarish va m uom ala xarajatlarini iqtisodiy elem entlari va kalkulatsiya m oddalari bo'yicha guruhlash.
4. B archa ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxi o'zgarishini tahlil qilishda qanday ko'rsatkichlardan foy- dalaniladi?
5. Quyidagi m a’lum otlar berilgan: o'zgaruvchi tarkibli tannarx in d ek si- 105%; doim iy tarkibli tannarx in d ek si- 102%. Ishlab chiqarilgan m ahsulot tarkibida qanday o'zgarishlar yuz berdi? Shu om il hisobiga m ahsulot o 'rtacha tannarxi qanday o'zgardi?
6 . Agar m ahsulot bahosi ortsa, 1 p.b.ga teng bo‘lgan m ahsulotga qilingan xarajat (boshqa omillarni e ’tiborga ol- m agan holda): a) kam ayadi, b) ortadi, d) o'zgarm asdan qoladi.
7. M uom ala xarajatlarining nisbiy darajasi 2,5% ga ka- maydi. 100 p.b.ga teng tovar aylanish xarajatlari: a)2 ,5 p.b.ga o 'sgan, b) 2,5 m arta o ‘sgan, d) 2,5 m arta kam aygan, e)2 ,5 p.b.ga kam aygan.
8 . A m alda sotilgan m ahsulotga qilingan xarajatlar re- jadagi va am aldagi tannarx darajasida 980 p.b. va 990 p.b.ga teng bo'lgan. M ahsulotni sotishdan olingan foyda (boshqa om illarni e ’tiborga olm agan holda): a) 10 p.b.ga o 'sgan, b)10 p.b.ga kam aygan, d) o'zgarm agan.
9. Q uyidagi ko'rsatkichlarni o 'zgarishiga. ta ’sir etuvchi om illarni ko'rsating:
a) m ahsulotni sotishdan olingan foyda;


b) sotilgan mahsulot rentabellik darajasi.
10. Korxona bo'yicha ishlab chiqarilgan mahsulot v ularga qilingan xarajatlar haqida quyidagi m a’lum otlar beril­ gan:

Ishlab chiqarilgan, birlik ^{Qilingan xarajatlar, ming so‘m} Joriy davr ^{Joriy davr}

^{Mahulot Bazis} Biznes Amalda ^Bazis Biznes reja ^{Amalda
turlari davr} reja ^davr bo'yicha
bo'yicha
A 200 224 228 100,0 100,8 ^{91,2
В 600} 620 630 480,0 ^{446,4 403,1}


Barcha ishlab chiqarilgan mahsulot va uning har bir turi bo'yicha: 1) mahsulot tannarx bo'yicha reja topshirig'i, biznes rejani bajarilishi va dinam ika indekslarni; 2 ) mahsulot tannarxi pasayishi natijasida qilingan iqtisod summasini: reja bo'yicha, am alda, biznes rejadan orttirilgani.
11. Korxona bo'yicha quyidagi m a’lum otlar berilgan:

Mahsulot ishlab chiqarish ^{Mahsulot tannarxining} Mahsulot uchun qilingan xarajat, o'zgarishi, %%

^turlari ming so'm Amalda

Bazis davr Joriy davr

^A 2800 2930 +4,0
^{В 3000 3250} -3,1
^D 2400 2560 ^—


Aniqlang: 1) mahsulot ishlab chiqarish uchun qilingan xarajatning um um iy indeksini; 2 ) m ahsulot tannarxi um um iy

a

www.ziyouz.com kutubxonasi

indeksini; 3) joriy davrda mahsulot tannarxi o'zgarishi nati- jasida qilingan iqtisod (ortiqcha sarflash) summasini.
12. Firm aning ikkita filialida ishlab chiqarilgan bir xil mahsulot haqida quyidagi m a’lum otlar berilgan:


^Filial Bazis davr Joriy davr
Ishlab Mahsulot Ishlab ^Mahsulot chiqarilgan birligi tan­ chiqarilgan birligi tan­ mahsulot birligi narxi, p.b. mahsulot birligi ^{narxi, p.b.
№1 1300} 320 ^{1320 320
№ 2} 1000 280 1140 ²⁹⁰


Aniqlang: 1) har bir filialda mahsulot birligi tannarxining o'zgarishi; 2 ) firm a bo'yicha ishlab chiqarilgan m ahsulot o 'rtacha tannarxini; 3) m ahsulot tannarxi um um iy indeks- larini; a) o 'zgaruvchi tarkibli; b) doimiy tarkibli; d) tarkib o'zgarishlarining ta ’siri indeksi. Olingan natijalardagi ko'rsatkichlarning iqtisodiy m ohiyatini aytib bering.
13. K orxona bo'yicha quyidagi m a’lum otlar berilgan:

Ishlab chiqardi, Bir birlik mahsulot Bir birlik mahsulot Mah­ dona tannarxi, p.b. ^{bahosi. p.b. sulot} Joriy davri Joriy davr ^{Joriy davr}

^turlari Bazis Reja Amal­ Bazis Reja Amal­ Bazis Reja Amal­ ^{davr bo'yi­} da ^davr bo'yi­ ^{da davr bo'yi­ da}
cha ^{cha cha}
A 1000 1100 1080 20,0 18,0 21,0 ^{30,0 30,0 32,4}
В 900 920 920 100,0 90,0 91,0 120,0 ^{120,0 124,0 V} 200 ^{— —} 40,0 ^{— — 42,0 — —} G ^— 200 400 ^— 60,0 58,0 ^{— 66,0 66,0}


Korxona bo'yicha aniqlang: 1) 1 p.b. mahsulotga qilin­ gan xarajat darajasi: a) bazis davrda; joriy davrda (reja bo'yicha va amalda); 2) 1 p.b. m ahsulotga qilingan xarajat indckslarini: a) reja topshirig'i, b) rejani bajarilishi, d) di- nam ika; 3) 1 p.b. mahsulotga qilingan xarajatning amaldagi, rejadagi darajasini va ularning quyidagi om illar ta ’siri ostida o'zgarishini (absolut va nisbiy darajada), assortim ent o ‘zgarishi, tannarxni o'zgarishini, tannarx dinaniikasi; 4) sol- ishtirm a m ahsulot tannarxi bo'yicha: reja topshirig'i, rejani bajarish darajasi va dinamika indekslarini.
14. Korxona bo'yicha quyidagi m a’lum otlar berilgan, m ing p.b.:
— Reja bo'yicha:
ishlab chiqarilgan mahsulot qiym ati ³⁶⁰⁰
ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxi ²⁸⁸⁰
— Amalda:
ishlab chiqarilgan mahsulot qiym ati,
rejada qabul qilingan bahoda 3921
Amaldagi sotuvdagi bahoda 4000
— Amalda ishlab chiqarilgan m ahsulot tannarxi: rejada qabul qilingan tannarx bo'yicha 3638
am alda 3000
Tannarx bo'yicha reja bajarilish darajasini aniqlang va unga ta ’sir etgan omillar (assortim ent, tannarx va baho) quvvatini hisoblang.
15. Korxonaning solishtirma baholarda hisoblangan mahsu- loti hajmi joriy davrda bazis davriga nisbatan 1,4 marta, uni ishlab chiqarish uchun qilingan xarajat esa — 30% ortgan. 1 p.b. mahsulotga qilingan xarajat ko'rsatkichi qanday o'zgargan?
16. M ahsulot ishlab chiqarish uchun quyidagi xarajatlar
am alga oshirilgan, ming p.b.:


Amalda ishlab chiqarilgan _Farqi mahsulotga xarajatlar
^{Xarajat moddalari} Bazis davr tan­ ^Amaldagi
narxi dara- tannarx dara- _% jasida % ^{jasida %}
Mahsulotga qo‘yi- ladigan xomashyo va asosiy materiallar,
^{ehtiyot qismlar, mah-} 3000 15,5 3100 15,9 sulotlarni o'rash,
joylash uchun mate- riallar va h.k.
Ishlab chiqarish xu-
susiyatiga ega bo‘l-
_{gan xizmatlar va} 1600. 8,2 1800 8,9
ishlar
Yoqilg'i va energi-
^{yaning hamma tur­ 1400 7,2 1440} 7,1 lari
Ishlab chiqarish ish- chilarining asosiy va
^{qo'shimcha ish} 10400 53,8 10600 ^52,8 haqqi, sug‘urta ajrat-
malari bilan birga Asosiy fondlar va
^{nomaterial aktivlar 300} 1,6 ³²⁰ 1,5
amort izatsiyasi
Ishlab chiqarish
xarakteridagi boshqa 2600 13,7 2800 13,8 xarajatlar
^Jami 19300 100,0 20060 ^100,0


Aniqlang: 1) Amalda ishlab chiqarilgan m ahsulotga xara­ ja tlar tarkibi: bazis davr tannarxi va am aldagi tannarx bo'yicha; 2) har bir modda bo'yicha (absolut va nisbiy m iqdorlarda) tafovutni va uning mahsulot to 'liq tannarxiga ta ’sirini (%).
17. Q ishloq xo‘jalik mahsuloti ishlab chiqarish bo'yicha quyidagi m a ’lumotlar berilgan:
^{Ko‘rsatkichlar} Bazis davr ^{Joriy davr} Ekin maydoni, ga. 200 ²²⁰
Yalpi hosil, s. 4000 ⁴⁸⁴⁰
Mahsulot ishlab chiqarish xara­
jatlari, ming p.b. ^{2000 2516}


Aniqlang: 1) Hosildorlik darajasi va dinam ikasi 1 ga. yerga va 1 s. mahsulotga qilingan xarajat ko'rsatkichlari; 2 ) 1 ga. yer yoki 1 s. mahsulotga qilingan xarajat ko'rsatkichi o'zgarishning mahsulot tannarxiga ta ’siri (absolut va nisbiy ko'rsatkichlarda).
18. K orxonada joriy davr bo'yicha quyidagi m a’lum otlar mavjud, p.b.:

Ko'rsatkichlar Reja Reja ^Amalda bo'yicha bo'yicha

amalda sotil­ gan mahsu­
lotga nis­ batan
^{Sotishdan tushgan tushum} 2000 2040 ²¹⁴²
(QQS va aksizsiz)
^{Sotilgan mahsulot tannarxi 1800} 1872 ¹⁸⁶⁰


Aniqlang: 1) Foyda summasi va rentabellik darajasi bo'yicha rejani bajarilish darajasi; 2 ) m ahsulotni sotishdan olingan foyda summasiga ta ’sir etgan oniillar darajasini (ab­ solut va nisbiy ko'rinishda); 3) sotilgan m ahsulot rentabelligi ko'rsatkichi bo'yicha tafovutni va unga ta ’sir etgan omillar: assortim ent, mahsulot tannarxi va baho ta ’sirini.
19. Savdo firmasi bo'yicha quyidagi m a’lum otlar beril­ gan, m ing p.b.
Ko'rsatkichlar Bazis davr ^{Joriy davr} Muomala xarajatlari, jami 130 ¹⁵⁴
Shu jumladan:
- tashish xarajatlari 20 ²⁴
- ish haqqi 80 100
Chakana tovar avlanishi ‘ 2000 ²²⁰⁰
Chakana baho indeksi, % ^{200 216}


Aniqlang: 1) m uom ala xarajatlari darajasi (tovar aylan- ishiga nisbatan %) um um iysi va ayrim m oddalar bo'yicha bazis va joriy davr uchun; 2 ) muom ala xarajatlarining har bir m oddasi bo'yicha iqtisod (ortiqcha sarflash) sum m asi (p.b. va
%) va uning um um iy m uom ala xarajatlariga ta ’siri; 3) m u­ om ala xarajatlarining nisbiy ko'rsatkichini pasayishi (o'sishi) darajasi va hajmi; 4) tovar aylanishining solishtirm a va am al­ dagi baholarda o'zgarishi (p.b., %).
20. Tovar aylanishi va m uom ala xarajatlari bo'yicha q u ­ yidagi m a’lum otlar mavjud, mln. p.b.

Ko'rsatkichlar Bazis davr ^{Joriy davr} Tovar aylanishi ^{400 462}

Muomala xarajatlar ^{29,0 30,0}


Joriy davrda bazis davriga nisbatan sotilgan m ahsulotlar bahosi 10%ga, baho va tariflarning o'zgarishi natijasida m uom ala xarajatlari 3%ga ortgan.
Aniqlang: 1) muomala xarajatlarining nisbiy darajasi; 2) muom ala xarajatlari darajalarining indekslari (joriy va o ‘zgarmas baholarda); 3) joriy davrda m uom ala xarajatlari­ ning pasayishi (ortishi) natijasida olingan iqtisod (ortiqcha sarflash) summasini.
21. Korxona bo‘yicha bazis va joriy yil bo'yicha quyidagi m a ’lum otlar berilgan (ming so'm ):

Ko'rsatkichlar Bazis davr Joriv davr

Biznes reja ^Amalda bo'yicha
Sotilgan mahsulot toiiq 104160 110360 ' 111440 tannarxi
Sotishdan tushgan 108240 117400 118200
tushum

1. Yalpi foyda summasi aniqlansin: bazis davrda, joriy davrda: a) biznes reja bo'yicha, b) am alda.

2. Joriy davrda (foizlarda): a) biznes rejaga nisbatan, b) bazis davriga nisbatan.
22. Sanoat korxonasida 10 yil davom ida yalpi foyda sum m asi 3,6 m arta ortgan, korxona aktivlarining o 'rtacha yillik qiymati esa 2 barobar ortgan. Aktivlar rentabelligi 10 yil m obaynida qanday o'zgargan?
23. Korxona bo'yicha bazis va joriy davrda quyidagi
m a’lum otlar berilgan (mln. so'm ):


Ko'rsatkichlar Bazis davr ^{Joriy davr} Mahsulotni sotishdan tushum 80 ⁹⁴
Sotilgan mahsulot to‘liq tannarxi ^{54 66}
Asosiy ishlab chiqarish va aylanma 104 120
vositalarning o‘rtacha yillik qiymati

Aniqlansin:

1. Bazis va joriy davr foyda summasi.
2. Bazis va joriy davr rentabellik darajasi.
3. Foyda va rentabellik darajasi indekslari.