|
Tovarlar hajmi
Tovarning hajmi va bahosi orasidagi nisbat
Bunda SD -chizig‘i talabning egri chizig'i. Agar baho R 2 darajasida bo'lganda talab Q\ darajasida bo'ladi, agar baho Ri darajasigacha kamaysa, talab Q 2 darajasigacha ortadi. SD qiyshiq chizig'i talabning kamayishi qonuni_ifodalaydi, unga asosan, agar tovarning bahosi ortsa, unga talab kama- yadi (boshqa sharoitlarni hisobga olmaganda). Talabning kamayish qonuni, aw alo, xaridorlar darom adining chegara- langani bilan bog'liq. Bahoning pasayishi xaridorlar sonini ko'paytiradi (iste’molni qondirish darajasigacha).
Agar bozor konyunkturasini sotuvchi tomonidan qaralsa,
u tovarni yuqori bahoda sotishni istaydi. Grafikda bunday holat quyidagi ko'rinishga ega boMadi.
Bunda SD-chizig‘i taklifning egri chizig'i
Agar baho Ri darajasida bo'lganda takJif Qi darajasida bo‘ladi, agar baho R2 darajaga ko'tarilsa, taklif ham Q 2 dara- jasiga ko'tariladi.
Har qaysi tovar uchun o'zining talab va taklif egri chizig'i mavjud boiadi va ular har xil omillar ta ’sirida qo'shilib ketadi. Masalan, tovarlarga bo'lgan talab darajasiga, bahodan tashqari yana aholining daromadlari darajasi, xari dorlar soni, bozoming hajmi, tovarning foydalilik darajasi, moda va h.k. ta ’sir qiladi. Tovarlar taklifga, eng aw alo, ularni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari ta’sir ko'rsatadi, agar baho o'zgarmagan holda bu xarajatlar kamaytirilsa, tak lif hajmi ortadi.
Yuqorida ko'rilgan egri chiziqlar bahoning ta ’siri ostida talab va taklifni o'zgarishini ifodalaydi. U holda quyidagi savol tug'iladi: agar talab va taklif teng kelsa, unda baho qanday bo'lishi kerak. Bu savolga javob berish uchun ikkita
egri chiziqni (SD, SD) bir-birining ustiga qo'yish kerak. Bu
egri chiziqlar kesishgan joy — nuqta (S)da talab va taklif teng torozili baho deyiladi.
Tovar bahosi
Yuqori baho R2 da talab kamayadi va tovarlar taklifi or tadi (AV oralig‘i), bunday holat sotuvchilar raqobati nati jasida takliflardan ortiq tovarlar hosil bo'ladi va baho kama yadi. Agar tovaming bahosi (Ri) talab va taklif teng kelgan nuqtadan past bo‘lsa, talabdan ortiq tovarlar hosil bo‘adi (EF oralig‘i). Tovarga bo'lgan talabdan ortig‘i (Q 2-Q 1) va xari- dorlar raqobati Shveytsariya iqtisodchisi A.Valras ta ’limiga ko‘ra o ‘sha ortiqcha tovarlar yo‘q bo‘lguncha baho ortib bo- raveradi. Faqat S nuqtasida talab va taklif tenglashadi va tovarga bo'gan qat’iy teng baho hosil bo‘ladi. Shuni ham ay- tish lozimki, bozorda tovarlar juda ko‘p va ularning bahosi bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq. Bunda bir tovar bahosining o‘zgarishi boshqa tovarlar bahosining ortishiga (kamayishiga)
olib keladi. Tovar bozori umumiy tenglashuvi shartini
o'rganish uchun, butun baho tizimini nazarda tutish lozim boMadi.
XIX va XX asr bo'sag'asida kapitalizmning monopolistik rivojlanish darajasiga oMish raqobatni tugatmadi, balki uni mazmunini, forma va usullarini o‘zgartirib, mukammal boMmagan (monopolistik) raqobatni yuzaga keltirdi. Uning bozor mexanizmi monopoliyalarning iqtisodiyot va siyosat- dagi hukmronligi bilan, davlatning iqtisodiy funksiyalarini o‘sishi, bozor roli va o'rnini kamayishi, ayrim olingan korxonalar orasida raqobatning yo'qolishi natijasida yuz berdi. Bunday holatga raqobatning boshqa formalari paydo bo'ldi: bir tarm oq monopoliyalari orasidagi va monopoliya- lashgan firmalar orasidagi raqobat va h.k. Raqobat kurashi- ning usullari ham o'zgardi: bozorga xos boMmagan va nohu- quqiy (vijdonsiz) usullar; moliyaviy maxinatsiyalar, iqtisodiy baykot va shantaj, boshqa jinoiy usullar (yoqish, o'ldirishlar).
Quyidagi jadvalda har xil bozor tarkibi va ularga mos
kelgan raqobat turlari ko'rsatilgan
Bozorning belgisi
Ishlab chiqaruv- Baholar Bozorga Raqobat usullari chilar soni va ustidan kirish
mahsulot turlari nazorat shart lari
Ozod raqobat Ko'p sonli fir- Nazorat yengil (mukammal) malar (bir xil yo'q
mahsulot ishlab chiqaruvchilar)
Mukammal Shu mahsulot Sezirarli Juda boMmagan faqat bir fir- nazorat ogMr (monopolistik) mada ishlab
To'liq m o- chiqariladi
nopoliya
Duopoliya Bir xil mahsu Ozroq Qiyin
lotlar ikkita fir- nazorat mada ishlab chiqariladi
Oligopoliya Bir xil mahsulot Ba’zi Sezirarli
a) bir xil ishlab chiqaru nazorat to'siqlar mahsulot vchi firmalar
soni nisbatan ozroq
b) monopo-
listik (o'xshash Bir xil yoki bir mahsulotlar) biriga o'xshash
mahsulotlar ish lab chiqariladi
Har xil mahsu Yuzaki Nisbatan lot ishlab chiqa- nazorat oson ruvchilar soni
ko'p
Monopsoniya Har xil mahsu Nazorat Juda
lot ishlab chiqa- to 'liq qiyin ruvchilar soni
ko'p
Jadvaldan ko‘rinishicha, bozor iqtisodiyoti sharoitida mukammal va mukammal bo‘lmagan raqobat tarkibida har xil raqobat usullari mavjud bo‘ladi.
Ozod raqobat sharoitida bir xil mahsulot ishlab chiqaruv chi firmalar soni ko'p bo'lib, kapitalni tarmoqlararo oqib o'tishi uchun chegara qo'yilmaydi. Bunday holat baholar
ustidan nazorat olib borish imkoniyatini bermaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
