Iqtisodiy statistika

To‘liq monopoliya davrida bir mahsulotni ishlab chiqa­ ruvchi va sotuvchi bitta bo'lib, hech qanday o'rnini bosuvchi tovarlar bo'lmaydi. Bunday holatda. monopolist eng yuqori foyda olish maqsadida tovarlarga eng yuqori baho qo'yadi. Bahoni monopoliyaning o'zi qattiq nazorat qiladi.
Duopoliyada monopollashtirish darajasi, to'liq monopoli- yaga nisbatan pastroq (bir mahsulotni ikki firma ishlab chiqaradi), baho ustidan nazorat ham pastroq bo'ladi.
Oligopoliya ikki xil bo'ladi: a)korxona hajmi katta bo'lib, unda bir xil mahsulotlar ishlab chiqariladi; b) har xil bo'lmagan mahsulotlarni sotuvchi bir necha sotuvchilar, bunda baho ustidan nazarot yuzaki bo'ladi.
Monopolistik raqobat sharoitida baholar ortishi bilan ularni sotish hajmi ham ortadi. Bunda mahsulot sifati baland bo'lib uning iste’mol qiymati ortadi. Shuning uchun baho ortsa ham, xaridorlar soni kamaymaydi.
Monopsoniya m a’lum tovarning xaridori bitta bo'lib, u sotib olish hajmini chegaralaydi. Bunday holat shu tovar­ ning bahosini pasaytiradi, natijada sotuvchining foydasi ka- mayib, sotib oluvchining foydasi ortadi. Monopsoniya raqo- batning m ukam m al bo'lmagan turi bo'lib, u asosan qishloq xo'jaligi mahsulotlari bozorida yuzaga keladi; ularning ba­ hosi hatto ishlab chiqarish xarajatlarini qoplamasligi m um ­ kin.
Yetakchi monopoliyalar yuqori sifatli va nisbatan arzon mahsulotlarni ishlab chiqarish qobiliyatiga ega. Bunday m o­ nopoliyalar kichik va o'rta firmalar bilan raqobatni yo'qotmagan holda, raqobatni yangi turlari va usullarini yaratadi: sotish bozorini, xomashyo bazasini, ilmiy-texnika taraqqiyotini, kreditning foydali shartlarini va h.k. egallaydi. Baho raqobati turlari ham o'zgarib ketadi: a) har xil sifatli
mahsulotlarga bir xil baho o'rnatiladi; b) katta xaridorlar


uchun e’lon qilingan baholardan har xil chegirmalar belgila- nadi; d) bahosiz raqobat usullari qo'llaniladi.