Iqtisodiy statistika

Milliy iqtisod faoliyati natijalarini ifodalovchi ko‘rsatkichlar tizimi


^{№ Ko'rsatkichlai Belgi} Makrodarajadagi Makro va m ezodara-
^{ko'rsatkichlar} jadagi ko'rsatkichlar ^orasidagi orasidagi bog'lanish bog'lanish
^{1. Tovar va} YalCh Yil davomida Y a IC h=Z Y a IC hs= S Y ^{xizmatlarni barcha ishlab} alC h,
^{yalpi ishlab} chiqarilgan YaIChs-sektorlar ish­ ^chiqarish mahsulotlar va lab chiqarishi
ko'rsatilgan xiz­ Y alC h ftarm oq lar matlar qiymati ishlab chiqarishi
^{2. Yalpi ichki Y alM} Y a IM = Y a IC hr ^{Y a IM = £Y a Q Q s+ S S = mahsulot} OI; ZY a K K ,+SS .
O li-oraliq YaQQs- iqtisodiyot
iste’mol sektorlarida
qo'shilgan qiym at Y a K K ,-iqtisodiyot tarmoqlarida
qo'shilgan qiym at
^3. S o f ichki SIM S IM = Y a IM - S IM = X SIM s+ S S = Z S m ahsulot AKIi IM t+SS
A K Ii-asosiy ^{SI Ms-iqtisodiyot sek­} kapital ^{torlarida qo'shilgan} iste’m oli (am ­ qiymat
ortizatsiya) ^{SIM r iqtisodiyot tar-}
moqlariga qo'shilgan qiymat
SS-m ahsulot va im ­
portga so f soliqlar


^{4. Iqtisodiyot YaFi} Ya Fj=Ya IM r ^{Y a F i= lY a F s=EYaFt yalpi foy-} Ixi“Sj+Subj ^{Y a Fs-iqtisodiyot sek-
dasi va yal­} IXj-yonlangan ^{torlarida qo'shilgan pi aralash} xodim lar ish qiymat
daromad haqqi Sr ishlab Y a Fr iqtisodiyot tar- chiqarish va ^{moqlarida qo'shilgan} importga soliq­ qiymat
lar Subj-ishlab chiqarish va importga sub­ sidiyalar
^5. Iqtisodiyot SFI SF i= Y a F r AKIj SF i= Z SF s= £ S F t
so f foydasi AKIj-asosiy SF s-iqtisodiyot sek-
kapital torlarida so f foyda
iste’m oli ^{SF ,-iqtisodiyot tar-} moqlarida so f foyda
^{6. Yalpi m illiy YaM} Y a M D =Y a IM ^{Y a M D =Z Y a IM s+ZB daromad} D ZBDi D s= Y alM t+ S B D ,
BDj-rezidentlar ^{£ В D s- iqtisodiyot sek-} tom onidan torlari yalpi birlamchi norezidentlar- daromadlari qoldig'i
dan olingan va ^{Z B D r iqtisodiyot tar-} ularga berilgan moqlari yalpi birlam­ birlamchi ^{chi daromadlari}
daromadlar qoldig'i qoldig‘i

M H Tda xo'jalik yurituvchi subyektlar — rezidentlar to ­ m onidan joriy davrda ishlab chiqarilgan tovar va xizm atlar hajmi — tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish deb ataladi.

Tovarlar — iqtisodiy ishlab chiqarish jarayonining natijasi


www.ziyouz.com kutubxonasi

bo‘lib, m aterial-m ulk formasiga ega, ular m a’lum mulk bo'lish xususiyatiga va bozorda talabga ega. Xizmatlar — iqti­ sodiy ishlab chiqarish jarayonining natijasi bo'lib, ularni ish­ lab chiqarish jarayonidan ajralgan holda ko‘rib bo'lm aydi va ular ikkiga bo'linadi:
1) moddiy xizmatlar — qandaydir predm etlarni holatini o'zgartiradi (ta'm irlash, bo‘yash, idishlarga quyish va h.k.).
2 ) nomoddiy xizmatlar — shaxsiy va jam oa ehtiyojlarini qondirish va iste’m olchini iqtisodiy fizik yoki aqliy holatini o'zgartiradi (davolash, o'qitish, huquqiy va sug'urta him oyasi va h.k.). Ishlab chiqarish tovar va xizmatlar bozorda sotilishi m um kin yoki bir subyekt ikkinchisiga bepul yoki to 'lo v asosida o ‘tkazishi mum kin.
Ishlab chiqarilgan tovarlam i va xizm atlam i foydalanish yo‘nalishiga va ularni xaridorlarga sotish bahosining xarak­ teriga qarab bozor va nobozor ishlab chqarishga ajratish m um kin. Bozor ishlab chiqarishning maqsadi foyda olish va iqtisodiy aham iyatli bahoda sotish uchun ishlab chiqarilgan tovar va xizm atlam i o 'z ichiga oladi. Iqtisodiy aham iyatli baho talab va taqdim asosida tashkil topadi va o 'z navbatida unga ta ’sir ko‘rsatadi.
Bozorga m o ‘ljallangan ishlab chiqarish quyidagi tovar va xizm atlam i o ‘z ichiga oladi:
— iqtisodiy aham iyatli bahoda sotilgan tovar va xizm atlar;
— barter bo'yicha almashilgan tovar va xizmatlar;
— ish beruvchilar tom onidan o 'z xodimlariga naturada ish haqqi o 'rn ig a bergan mahsulotlar;
— bozor ishlab chiqarish muassasalari orasida bir-biriga ishlab chiqarish m aqsadida berilgan tovar va xizm atlar ( m a ­ salan, urug'liklar, yem -xashak, sut, ko'chatlarni qishloq xo'jalik korxonalari orasida bir-biriga o'tkazish).
Shuningdek, ishlab chiqarishga m o'ljallangan va kela-


jakda ishlatiladigan (yuqoridagi yo‘nalishlar bo‘yicha) tugal- lanmagan ishlab chiqarish va tayyor m ahsulotlar zaxirasi qoldig‘ining o'zgarishi.
Bozorda sotilgan tovar va xizm atlar am alda sotilgan ba­ hosida, qolgan sotilmagan qismi ham shu bahoda bahola- nadi.
Nobozor ishlab chiqarishga quyidagi tovar va xizmatlar kiradi:
— ishlab chiqaruvchilar tom onidan o 'zining ishlab chiqarishida foydalaniladigan tovar va xizm atlar (oxirgi foy­ dalanish yoki asosiy kapitalni yalpi jam g'arish). M asalan, ferm er va dehqon xo'jaliklarida o 'z i uchun ishlab chiqargan qishloq xo'jaligi mahsulotlari; ish haqqi oluvchi yordam chi tom onidan amalga oshirilgan uy xizmatlari, sanoat korxonalari tom onidan o 'z ishlab chiqarishida foydalanishi uchun m ashina, uskuna va instrum entlar; korxonalarda xo'jalik usuli bilan amalga oshirilgan qurilish, o 'z uyida ya- shashi uchun amalga oshirilgan xizm atlar va h.k.;
— iste’molchilarga bepul yoki arzon bahoda ko'rsatilgan xizmatlar. M asalan, davlat tom onidan m am lakat m udofaasini tashkil etish, ta ’lim va meditsina xizm atlarini aholining b a’zi qismiga yoki uy xo'jaligidagi bepul yoki imtiyozli bahoda ko'rsatish va h.k.
Milliy hisoblar tizimi uslubiyatiga asoslanib makro ko'rsatkichlar tizim ining quyidagi gruppalari aniqlanadi.
1. M ahsulot va xizm atlarni ishlab chiqarish ko'rsatkichlari:
— tovar va xizm atlarni yalpi ishlab chiqarish (Y alC h);
— yalpi ichki mahsulot (Y alM ).
2. Birlamchi darom adlarni tashkil topishi va taqsirrilanish ko'rsatkichlari:
— iqtisodiyotning yalpi foydasi (Y alF);


— yalpi milliy darom ad (YaM D).
3. D arom adlarni qayta taqsimlash ko‘rsatkichlari:
— yalpi milliy ixtiyordagi daromad (Y aM ID ).
4. D arom adlardan oxirgi foydalanish ko'rsatkichlari:
— oxirgi iste’mol (OI);
— yalpi jam g‘arish (YaJ);
— yalpi milliy jam g‘arish (YaMJ).
5. Jam g‘arish ko‘rsatkichlari:
— sof kreditlash/sof qarz olish (SK /SQ O )
Barcha ishlab chiqarish sohalari va tarm oqlarida yaratil- gan tovarlar va xizm atlar to ‘plami yalpi ishlab chiqarish deb ataladi.
M azkur tovarlar va xizmatlarning bir qismi ishlab chiqa­ rish doirasidan tashqariga iste’mol uchun tayyor m ahsulot si­ fatida chiqm aydi, balki ular bir tarm oqdan m ahsulot sifatida chiqib, ikkinchi tarm oqqa ishlab chiqarish vositalari sifatida kiradi yoki ishlab chiqarishda ishlatilgan boshlang‘ich m od- diy-ashyoviy zaxiralar o ‘rnini qoplaydi. M asalan, yalpi don hosilidan bir qismi u rugiik zaxira jam g‘armasini to 'ld irish uchun ajratiladi.
Yalpi ishlab chiqarishning tarkibiy qismi bo‘lgan m azkur tovarlar va xizm atlar oraliq iste’mol deb ataladi.