Iqtisodiy statistika

1) um r uzunligi;
2 ) ta ’lim olish darajasi;
3) jon boshiga ishlab chiqarilgan YalM hajmi.
Bu ko'rsatkich ( Jj. r.) turm ush tarzini ifodalovchi uch ko‘rsatkich asosida o 'r tac h a arifmetik usulda aniqlanadi:
Jj r.~ 1/3 x ( A J Xj); bunda,
J xi — turm ush darajasi indikatorlari, shu jum ladan: J xi — kutilayotgan um r uzunligi;
J x2 ~ aholining ta ’lim olish darajasi (yig‘ma koVsatkich: yoshi katta aholining savodxonlik darajasi va boshlang'ich, o 'r ta va oliy m a’lum ot olayotgan yoshlar salm og‘i);
Jx3 — jon boshiga to ‘g‘ri kelgan real Y alM hajm i, uni pulni sotib olish qobiliyatini e'tiborga olgan holda hisobla­ nadi AQSH dollarida).
Indeksning har bir om ili hisoblanayotganda uning m ini­ mal va maksimal qiym ati belgilangan andozasidan foy- dalaniladi va u bilan m am lakatdagi am aldagi ko‘rsatkich sol- ishtiriladi:
_ _ _____ Xj am aldagi hajmi - x, m inim al hajmi J x Xj m aksim al hajmi - x, m inim al hajmi


Bo'lajak um r uzunligi indeksi hisoblanayotganda m aksi­ mal daraja sifatida 85 yosh olinadi, minimal daraja sifatida esa 25 yosh olinadi. T a ’lim olish indeksi hisoblanayotganda andozalar 100% va 0% deb olinadi, jon boshiga real Y alM hajmi indeksi — 100 va 5500 AQSH dollari olinadi.
Jon boshiga real Y alM hajmi ko‘rsatkichi ishlab chiqaril­ gan, taqsim langan va iste’mol qilingan darajani aks ettiradi. U m r ko‘rish uzunligi ko‘rsatkichim illatning sog'lom lik dara-
jasini ifodalaydi. U m am lakatning iqtisodiy o ‘sish darajasiga,


olib borilayotgan ijtimoiy siyosatga, meditsina xizm ati dara- jasiga, ekologiyaga va boshqa om illarga bog‘liq. Aholining ta ’lim olish darajasi jam iyatning intellektual va ijodiy salohi- yatini ifodalaydi.
BM T rivojlanish dasturining « 1995-yilda inson rivojlanish darajasi tendensiyasi» nomli m a’ruzasida ta ’kidlaganidek, oxirgi 30 yil mobaynida insoniyat o^z rivojida sezirarli o'sishga erishgan. Hozirgi vaqtda um r uzunligi 1960-yilga nisbatan 17-yilga ortgan. Bolalar o 'im i esa yarm iga qisqar- gan.
1960-yildan 1995-yilgacha bo‘lgan davrda butun dunyo bo'yicha hisoblangan inson rivojlanish koeffitsiyenti 247 foiz punktga o ‘sgan. Jum ladan, aholi jon boshiga real Y alM ish- lab chiqarish (solishtirma baholarda) 1,8 m arta ortgan, o ‘rtacha um r uzunligi 50 yoshdan 64 yoshgacha ko‘tarilgan, aholi savodxonlik darajasi esa 50% gacha ortgan.
Barcha m am lakatlar bo‘yicha turm ush darajasi solishtiril- ganda ular o 'rtasida juda katta farq borligi aniqlangan. 1995- yilda BMT rivojlanish dasturining mutaxassislari tom onidan o 'rganilgan 174 mamlakat quyidagicha taqsim langan: 63tasi insonning rivojlanish darajasi yuqori, 64tasi o*rta va 47tasi past darajada (indeksi 0.500dan kichik). Lekin asta-sekin bunday farqlar yo‘qolib, inson rivojlanish darajasi tenglashib borm oqda.
1992-yilda esa yer yuzi aholisining rivojlanish darajasi 30% rivojlangan, 39% o‘rta va 31% esa past darajada bo‘lgan edi. 30 yil m obaynida indeks variatsiyasi taxm inan 2 m arta kam aygan. Inson salohiyati rivojlanish darajasi bo‘yicha eng yuqori o 'rin n i 1998 yilda K anada, AQSH va Avstraliya egal- lagan. Inson rivojlanish indeksini hisoblash m etodologiyasi d o im m ukam m allashib borm oqda. Bunda hisobga olinadigan
ko‘rsatkichlarni tanlash, shuningdek, foydalaniladigan vazn


koefTitsiyentlaridan foydalanish munozarali m asalalar bo‘lib hisoblanadi.