Iqtisodiy indekslar

Vaznli o`rtacha indekslar



Vaznli agregat indekslar murakkab hodisalar o`zgarishini ayrim elementlarning ahamiyati va vazmindorligini hisobga olib ta`riflaydi.
Inson hayotida, turmushimizda barcha hodisalar birday ahamiyat kasb etmaydi, ayrimlari muhim rol` o`ynasa, salmoqli qimmatga ega bo`lsa, boshqalari ikkinchi o`rinli hisoblanadi, ular ichida ahamiyatsizlari yoki arzimaydiganlari ham uchrab turadi. Shunday qilib, turli xil hodisalar o`zgarishini yagona indeksda umumlashtirish uchun ularning ahamiyatini nazarda tutib, har xil vazmindorlikda hisobga olish zarur. Bunday indekslar vaznli umumiy indekslar deb ataladi. Ular vaznsiz indekslarga o`xshab ikki usulda tuziladi: biri- yakka indekslardan tortilgan (vazmindor) o`rtacha indekslar hisoblash, ikkinchisi- ayrim indekslashtirilayotgan ko`rsatkichlarni vazminlashtirib umumiy agregat barpo etishga asoslanadi. Ilk bor ingliz olimi Artur Yung vaznsiz baho indekslarini teng vazmindor bo`lgani uchun tanqid qilib, 1811 yilda o`rtacha baho indekslarini vaznli shaklda tuzishni taklif etdi va amalda qo`lladi:
(12.20)
bu yerda: W -Yung vaznlari
Hozirgi zamon statistika amaliyotida tortilgan arifmetik o`rtacha indeks quyidagicha tuziladi:
bu yerda uy ho`jaliklarining umumiy agregat xarajatlarida ayrim tovar va xizmatlar (yoki guruhlarning) salmog`i, W_i ayrim tovar va xizmatlar xarid xarajatlari, W_j umumiy uy ho`jaliklari budjet xarajatlari. Odatda vaznlar bazis davr holatida olinadi. Bu holda miqdoriy ko`rsatkichlar uchun tortilgan o`rtacha arifmetik indeks bazis vazinli agregat indeksga teng. Chunki: sifat ko`rsatkichlar uchun ham bu indeks bazis vazinli agrugat indeksga barobar. Chunki:
12.3-jadval
O`zbekiston iste`mol baholari indekslari (2004 y.)*

	Vazn dekabr 2004 y	I Chorak 2004	II Chorak 2004	III Chorak 2004	IV Chorak 2004	2004/2003
	d
tovarlar jami	0,85544	97,0	94,8	99,4	101,4	98,0
shu jumladan
Oziq-ovqat	0,63560	93,6	90,9	97,4	100,1	95,3
nooziq-ovqat	0,21884	107,3	105,6	105,8	105,6	106,3
Xizmatlar	0,14556	128,4	125,6	120,4	122,3	123,6
Umumiy indeks	1,0000	100,7	98,7	102,6	104,6	101,6

* Manba O`zbekiston iqtisodiyoti. Tahliliy sharh. – T.: 2005, 25-b.

Bu yerda indekslar quyidagi tartibda hisoblangan. Masalan III chorak 2004 y: a) tovarlar guruhi uchun:

b) tovar va xizmatlar uchun

Vaznli o`rtacha indekslarni tortilgan garmonik o`rtacha indeks shaklida ham tuzish mumkin:
(12.22) Agar vaznlar joriy davr holatida tuzilgan bo`lsa, u holda sifat ko`rsatkichlar (masalan, baholar) uchun:

Demak, sifat ko`rsatkichlar uchun joriy vaznli garmonik o`rtacha indeks joriy vaznli agregat indeksga teng. Miqdoriy ko`rsatkichlar uchun ham u joriy vaznli agregat indeksga barobar,
chunki (12.22a)
Vaznli o`rtacha indekslar tortilgan geometrik o`rtacha shaklida ham tuzilishi mumkin
(12.23)
Vaznli o`rtacha indekslar ichida amalda qo`llanishi jihatidan eng qulayi tortilgan arifmetik indekslardir. Ularning surati ham, maxraji ham iqtisodiy ma`noga, predmetlilik xususiyatiga ega. Bozor iqtisodiyoti sharoitida bu indekslarni keng qo`llanishi ilmiy jihatdan asosli hisoblanadi.