Iqtisodiy geografiya

O’zbekiston Respublikasi ishlab chiqarish infrastrukturasiga baho

Ishlab chiqarishni uzluksiz davom etishida infrastrukturaning ahamiyati katta. Shuning uchun O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyoti hududiy tizimlarini shakllanishida ishlab chiqarish infrastrukturasi bilan ta’minlanganligini o’rganish alohida ahamiyatga egadir.

Ishlab chiqarish kuchlarini rivojlanishi va joylashtirishda transportning ahamiyati beqiyos. Transport har qanday mintaqada ishlab chiqarish infrastrukturasini muhim zvenosi hisoblanadi. Har qanday masshtabdagi hududni transportsiz samarali va oqilona rivojlantirish mumkin emas. Sanoat va qishloq xo’jaligida mahsulot ishlab chiqarish va iste’molchiga yetkazib berishda transport faol ishtrok etadi. Iqtisodiy tuman va zonalarda ixtisoslashuv transport orqali amalga oshadi. Transportning rivojlanish darajasi ishlab chiqarish kuchlari va texnika taraqqiyotining umumiy rivojlanish darajasiga bog’liq.
O’zbekiston qudratli (temir yo’l, avto, avia, quvur va daryo) transport tizimlariga ega. Har yili yuk va yo’lovchi tashuvchi transportlarda juda ko’p miqdorda xizmat amalga oshiriladi.
O’zbekiston Respublikasida 1999 yilda barcha turdagi transportda 8145 mln.tonna yuk tashilgan bo’lib, bu ko’rsatkich 1998 yilga nisbatan 1,7 %ga yuqoridir.
Avtomobil transporti yuk tashish bo’yicha yetakchi bo’lib, uning zimmasiga – 728 mln.tonna ¸ki 89,7% umumiy yuk tashish hajmiga to’g’ri keladi.
Temir yo’l transportida yuk tashish 41,8 mln.tonna, havo transportida 15,8 ming tonnani tashkil qilsa, suv transportida bu ko’rsatkich 81,0 mln.tonnaga teng.^
Temir yo’l transporti. O’zbekiston hududida temir yo’l qurilishi 1888 yilda boshlangan edi. Krasnovodsk – Chordjo’y temir yo’li davom ettirilib, Farob bekatidan Samarqandgacha olib borildi. 1890 yilgacha esa Toshkentdan Andijongacha yetkazildi 1905 yilda Orenburg va Toshkent oralig’ida temir yo’l ishga tushirildi.
1931 yilda Turkisib magistralining ishga tushirilishi O’zbekistonning iqtisodiy va madaniy taraqqiyotida katta ahamiyatga ega bo’ldi.
1952–1955 yillarda Chorjo’y – Qo’ng’irot temir yo’li qurilishi bilan Quyi Amudar¸ sobiq Ittifoq va O’zbekistonning boshqa rayonlari bilan temir yo’l orqali bog’landi. 1962 yilda Navoiy – Uchquduq temir yo’li qurib bitkazilib, kon bilan sanoat markazi bog’landi.
O’zbekistondagi temir yo’llarning uzunligi 3,4 ming kilometrga etdi. 1990 yilgacha Nukus–Chimboy temir yo’li qurib bitkazilib Tuyamo’yin–To’rtko’l yo’li qurildi. Ayni paytda qurilish payoniga etgan Nukus–Uchquduq temir yo’li Respublika ahamiyatiga ega bo’lgan transport kommunikatsiyasini rivojlanishiga katta hissa qo’shadi.
Avtomobil transporti O’zbekistonda tez rivojlanmoqda. Bu transport asosan Respublika rayonlararo va xo’jaliklararo yuklarni tashishida muhim ro’l o’ynaydi. Keyingi yillarda Hamdo’stlik mamlakatlari va boshqa xalqaro xalq xo’jalik yuklarini tashishda uning ahamiyati oshib bormoqda. Avtmobil transporti ayniqsa, temir yo’l bo’lmagan cho’l, adir va tog’li joylarda asosiy transport vositasidir.
Bir qancha beton yo’llar – Toshkent–Olmaliq yo’li, Katta O’zbekiston trakti, Farg’ona xalqa yo’li, Zarafshon va Qoraqalpog’iston tarktlari va boshqa yo’llar qurildi.



^ N. Tuxliev, A. Taksanov Natsionalnaya ekonomicheskaya model Uzbekistana. T:. «O’qituvchi» 2000.
Hozir Respublikada 70 ga yaqin avtobus va taksomotor saroylari barpo etilgan, ular zamonaviy texnika bilan ta’minlangan.
Respublikamizda “O’rta Osiyo trans” avtomobil firmasining tashkil etilganligi O’zbekiston bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlashga o’tganligining belgilaridan biridir.
O’zbekiston iqtisodiyotining rivojlanishida va iqtisodiy aloqalarning o’sishida havo transportining ro’li oshib bormoqda. Respublikamiz endilikda Hamdo’stlikning 1000 dan ortiq shahar va aholi manzilgohlari, shu jumladan, uning barcha poytaxtlari bilan havo transporti orqali bog’langan. Toshkent aeroporti Sharqning xalqaro havo darvozalaridan biridir.
Nukus, Termiz, Jizzax, Qarshi, Andijon va Namangan shaharlarida zamonaviy aeroportlar qurildi. Samarqand, Buxoro va Urganch shaharlaridagi aeroportlar xalqaro talabga javob beradigan ravishda qayta ta’mirlandi.
Toshkent aeroporti passajirlar uchun barcha qulayliklar yaratilgan zamonaviy yirik aeroportlardan biridir. Toshkentdan dunyoning ko’pgina mamlakatlariga samol¸tlar parvoz qiladi.
Hozir Respublikamizda samolyotlarda 1940 yilga nisbatan 110 marta, yuk tashish esa 230 martadan ziyod ko’paydi.
O’zbekiston suv transporti rayonlararo xalq xo’jalik yuklarini tashishga xizmat qiladi.
O’zbekistoninng quvur transporti rivojlanib bormoqda. Respublika hududida neft quvuri dastlab Chimyon neft koni bilan Oltiariq neftni qayta ishlash zavodi o’rtasida qurilgan edi.
Sovet hokimiyati yillarida Farg’ona vodiysida bir qancha neft konlari topilib ishga tushirilgach bu konlardan Oltiariq va Farg’ona neftni qayta ishlash zavodlariga neft quvurlar orqali keltiriladigan bo’ldi.
Respublikamiz janubida neft konlari (Lalmikor, Qumqo’rg’on) ishga tushirilishi bilan Amudar¸ konidan Amu Zangacha, Qashqadar¸ viloyatidagi G’arbiy Toshloqdan Qashqadar¸ bekatigacha, Shimoliy O’rtabuloqdan Oltingugurt zavodigacha neft quvurlari o’tkazildi. 1992 yilda Mingbuloq – Oqtosh neft quvuri ishga tushirildi. Buxoro neftni qayta ishlash zavodining ishga tushirilishi esa Ko’kdumaloq – Qoravul bozor neft quvurining yotqizilishiga olib keldi.
O’zbekistonda tabiiy gaz konlarining ishga tushirilishi quvur transportining rivojlanishida yangi istiqbollar ochib berdi.
Gaz quvurlarini qurish 1958 yilda boshlandi. 1960 yilgacha Asaliy So’x– Farg’ona Quvasoy, Gazli –Kogon gaz quvurlari bitkazildi. O’zbekistonning deyarli barcha viloyat markazlari,Qozog’iston va Qirg’iziston gaz quvurlari o’tkazilgan. Respublikadagi Jarqoq–Buxoro, Samarqand–Toshkent gaz quvurlari juda muhimdir. Respublikadagi elektr stantsiyalarning O’rta Osiyo elektr tizimiga ulanishi bilan trasportnig yangi turi – elektron transport vujudga keldi. O’zbekiston xalq xo’jaligini
rivojanishida bu transportning salmog’i tobora ortib bormoqda.
O’zbekistonda birinchi elektr uzatgich liniyasi 1933 yilda GESi bilan Sharqiy Toshkent podstantsiyasi orasida qurilgan edi. 1958 yilda Qayraqqum GESi bilan Qo’yliq (Toshkent) orasida elektr uzatkich liniyasi qurildi. So’ngra Sirdar¸
GRESi – Toshkent, Andijon–To’xtag’ul, Toshkent – GRESi–Shimkent, Tursunzoda–g’uzor–Sirdaryo orasida elektr uzatkich liniyalari barpo etildi.
Shunday qilib, O’zbekistonning asosiy elektr energiyasi manbalari qo’shni respublikalar bilan birlashtirildi, ya’ni O’rta Osiyo va Janubiy Qozog’iston energetika tizimi barpo etildi. Hozir O’zbekistonda 15 ming kilometrdan ortiq yuqori voltli kuchlanish elektr uzatkich liniyalari ishlab turibdi.
Bizga ma’lumki, ishlab chiqarish infrastrukturasiga yana inshoat va qurilmalar, kommunikatsiya va tarmoqlar, jumladan elektr uzatish yo’llari, taqsimash tarmoqlari, suv, gaz, neft o’tkazgichlari issiqlik trassalari, telefon tarmoqlari va boshqalar kiradi. Xalq xo’jaligini ishlab chiqarish infrastruktura tizimi bilan ta’minlanganligini ko’rib chiqamiz. (shahar va qishloq joylarda)