вдсобланган. Давлатларда истеъмол буюмлари, хусусан кийим-
кечак, озик-овкат бозори анча тараккий этган эди. Бунинг асосий
сабаби шундаки, ушбу минтакаларда азалдан дехдончилик мада-
нияти устун булган. Ерга эгаликнинг ижара, шартнома ва хдтто хусу
сий шаклларидан, хуллас куп киррали мулкдан кенг фойдаланилган.
Бу жараён савдо муносабатлари да х,ам уз аксини топган.
Ерга хусусий мулкчилик тугрисида ran кетганда, улкамиз учун
анъанавий булган ер эгалиги тушунилади.
Хусусан Амир Темур
даврида, масалан ерга эгаликнинг бешта асосий шакли мавжудлиги
тарихий манбаларда кайд килинган.
1.
Суюргол ерлари.
Бу турлича катталикдаги ерлар булиб,
давлат мулки х,исобланган ерлардан ажратиб берилган. Бу ер
наслдан-наслга утган, суюргол эгаси ердан фойдаланганлиги учун
давлатга солик гуламаган. Бу ер эгалари асосан катта ер эгалари
булиб, бу ерларда деадонларни ишлатганлар ва улардан ер солиги -
хирож ундирганлар.
2. Тархоилик ерлари.
Бу ерлар хусусий мулк булиб, мулк
эгасига бирон-бир хизмат учун берилган. Тархонлик ёрлигини
олгандан кейин ердан келадиган бутун даромадни узига колдирган.
Бундай ёрликка эга булган ер эгаси катта хукукларга эга эди.
Ёрлик асосидаги ерлар наслдан-наслга утган.
3.
Угир ерлари.
Ерга эгаликнинг бу
шакли сайд ва хужаларга
тегишли булган. Бу ерлардан олинадиган хосилнинг ундан бир
Кисми давлатга гуланган.
4.
Вацф ерлари.
У
масжид, Мадраса,
хонако, мозор ва шунга
ухшаш жойларга тегишли булган. Ер, сув, вулкон, тегирмон, жувоз,
бозор, саройларни х,ам вакф килиш одат булган. Бундай мол-
мулкдан сайидлар, эшонлар авлодлари х,амда хужалар х,ам
катта
имтиёзларга эга булганлар.
Ерлар умуман давлатники булиб, лекин ундан турли хил
шаклларда фойдаланилган. Унинг шакли кандай булишидан катъий
назар, максад битта - ерни ишлаш, ундан хрсил ундириш ва бозорни
мул-кул мах^сулот билан таъминлаш булган. Дехдон учун кайси ва
кимнинг ерида ишлашнинг фарки булмаган. У факат бир нарсани,
яхши ишлаб, яхши х,осил
ундиришни, оиласини бокиб, яхши
турмуш кечиришни уйлаган. Шунинг учун х,ам тасодифий эмаски,
бозорлар бу вактда жуда обод булган. Ерга эгалик эса мах^сулот ва
пул шаклида ундириладиган соликлар оркали бошкарилган. Барча
соликлар ^иссаси ундирилган хосилнинг учдан бир кисмигача,
баъзан эса ярмига тенг булган.
62
www.ziyouz.com kutubxonasi
Ички ва ташки бозорда бож муносабатларини тартибга солиш,
айникса, Амир Темур даврида янада ривожланади. Самарканд
атрофида янги кишлоклар барпо килиниб, улар дунёнинг
йирик
шахарлари номи билан аталади. Янги бозорлар, савдо расталари
курилади, шахар атрофида турли хил савдо кургазмалари
утказилади. Бу хакда испан элчиси Де - Клавихо Самарканд ички
бозорининг нихоятда бой ва арзонлигини таърифлаш билан бирга,
ташки савдо да тутган уРнини хам юкори бахолайди. Рим ва
Татаристондан тери ва мато, Хитойдан энг яхши ипак келтирилган.
Яна дунёнинг бошка ерида топилмайдиган мушк, лаъл,
дур ва
гавхдрлар бошка хар хил кимматбахо буюм хамда дориворлар
келтирилган. Хитойдан келтириладиган моллар кимматбахо булган.
Х,индистондан майда атторлик моллари келтирилган. Темур
даврида Самарканд Шаркнинг йирик савдо марказларидан бирига
айланади.
Айникса, бу даврда шарк давлатларидаги йирик шахарлар,
хусусан Багдод, Шом, Х,иРотДан келаётган мусулмон савдогар-
ларидан бож ундиришда имтиёзлар берилганлиги, бу анъана араб
халифалиги давридаёк шаклланганлиги
айрим тарихий манбаларда
учрайди1. Ибн Арабшох Хуросондан маъданлар, Х™Д ва Синддан
ёкут, олмос, Хитойдан атлас, нодир тошлар, мушк, бошка юртлардан
олтин, кумуш келтирилган лиги, улар орасида мусулмон савдо-
гарларига алохида хурмат-эхтиром курсатилганлигини кайд этади.
Самарканд ташки бозорга мол хам чикарган, бугдой ва гуруч
анчагина арзон булган. Бунинг сабаби бундай моллардан бож
ундиришда бирмунча имтиёзлар хам мавжуд эди.
Буюк ипак йули
савдо карвонлари факат савдо-сотик билан шугулланиб колмай,
юртлар, халклар уртасида умуминсоний кадриятларни таргиб
килувчи мухим алока воситаси ролини хам бажарган.
Табиийки, Амир Темур ва темурийлар даврида кенг ривож-
ланган савдо-сотик, бож муносабатлари салтанатнинг парчаланиши
билан йук булиб кетмади. Факат савдо-сотик маркази энди
Самарканддан Бухоро ва Хива хонлигига кучади, холос.
Бухорода
бу вактга келиб савдо-сотик билан шугулланувчи махаллалар,
чорсулар, савдо расталари, тим ва токдар вужудга келади. Бу ерда
куплаб усти ёпик бозорлар ва божхон марказлари мавжуд булган.
Айникса, Тими Абдуллахон машхур булган. Савдо йулларида туя
карвонлари туЬстатилиб, савдогарлардан маълум туловларни амалга
Do'stlaringiz bilan baham: