|
5.3. Iqtisodiy hayot sotsiologiyasi
Iqtisodiy hayot sotsiologiyasi XX asrning 50-yillarida AQSHda fan sifatida shakllandi. G‘arb davlatlarida iqtisodiyot fanining ijtimo-iylashuvi tendensiyasi kuchayishi natijasida iqtisodiy sotsiologiyaning imkoniyatlari ortib bordi. Iqtisodiy soha deganda insonlar turmushi uchun zarur hisoblangan ishlab chiqarish, taqsimot, ayirboshlash va iste’-mol uchun mas’uliyatli bo‘lgan jamiyatning yaxlit sistemasi tushuniladi.
Iqtisodiy hayot sotsiologiyasi inson faoliyati tufayli iqtisodiyotda yuz beradigan iqtisodiy-ijtimoiy jarayonlarning o‘zgarishlarini o‘rganishdir. Iqtisodiy hayot sotsiologiyasi munosabatlar sistemasiga taalluqli va bir-birlari bilan o‘zaro harakat qiluvchi guruhlarni o‘rganadi. Uning obyekti bo‘lib ijtimoiy jarayonlar sifatida maxsus nuqtayi nazardan qaraluvchi iqti-sodiyot namoyon bo‘ladi.
Hozirgi davrdagi iqtisodiy hayotning ma’lum konsepsiyalarsiz, maf-kuraviy maqsadlarga asoslanmasdan, tasavvur qilib bo‘lmaydi. Shunga ko‘ra, I.Karimovning O‘zbekiston Respublikasining bozor iqtisodiyotiga o‘tishining 5 tamoyilidan biri bo‘lgan iqtisodiyotning siyosatdan ustun bo‘lish tamoyili iqtisodiy hayotning ma’muriy buyruqbozlik mafkurasidan holi bo‘lishi va uning, erkinlashtirishni ko‘zda tutadi. Bizda bozor iqti-sodiyotiga o‘tish tamoyillari ma’lum konsepsiyalarga, g‘oyaviy yo‘na-lishlarga asoslangan holda mavjud bo‘ladi, rivojlanadi. Iqtisodiy hayot inson ma’naviy hayoti bilan uzviy bog‘liqdir. Zero O‘zbekiston Respub-likasi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek: “O‘zbekistonda qabul qilin-gan o‘ziga xos islohot va modernizatsiya modeli orqali biz o‘z oldimizga uzoq va davomli milliy manfaatlarimizni amalga oshirish vazifasini qo‘yar ekanmiz, eng avvalo, “shok terapiyasi” deb atalgan usullarni bizga chetdan turib joriy etishga qaratilgan urinishlardan, bozor iqtisodiyoti o‘zini o‘zi tartibga soladi, degan o‘ta jo‘n va aldamchi tasavvurlardan voz kechdik.
Ma’muriy-buyruqbozlik tizimidan boshqaruvning bozor tizimiga o‘tish jarayonida tadrijiy yondoshuvni, “Yangi uy qurmasdan turib, eskisini buzmang” degan hayotiy tamoyiliga tayangan holda, islohotlarni iz-chil va bosqichma-bosqich amalga oshirish yo‘lini tanladik.
Eng muhumi, parokandalik va boshbodoqlik ta’siriga tushib qolmaslik uchun o‘tish davrida aynan davlat bosh islohotchi sifatida mas’uliyatni o‘z zimmasiga olishi zarurligini biz o‘zimizga aniq belgilab oldik”.1
Iqtisodiy hayotni ijtimoiy talqin etishga birinchi bor F.Teylor e’tibor berdi. U ishchilarning mehnatga bo‘lgan qiziqishini o‘rgandi va 1894-yili mehnatga haq to‘lash tizimiga asoslangan nazariyasini ishlab chiqarish jarayoniga tatbiq etdi. Bu g‘oya asosida “iqtisodiy odam” konsepsiyasi va uninig xususiyatlari paydo bo‘ldi. Bu g‘oyaning asosini quyidagilar tashkil etadi:
Eng qisqa vaqtda ishchi qancha ko‘p hajmda ish bajarsa, unga shun-cha haq to‘lash.
Ishning hajmini emas, balki samaradorligini va yaxshiligini rag‘-batlantirish.
Ishchilarga kam ish haqi berish va ko‘p berish baravar zararlidir.
Teylor konsepsiyasi Amerika sanoatida Ford tomonidan ishlab chiqa-rishga tatbiq etildi, konveyer ishlab chiqarish sharoitida mehnatning sama-radorligi rag‘batlantirildi.
Hozirgi davrda iqtisodiy sotsiologiyani tahlil qilishda asrimizning 70-yillarida vujudga kelgan iqtisodiy reallikni hisobga olish zarur. Bu o‘zga-rishlar iqtisodiy sohada keng ko‘lamda burilsh hosil qilishi bilan belgi-lanadi. Hozirgi ko‘plab sotsiologlar va iqtisodchilar jamiyatning yana bir tasnifini ham bermoqdalar:
an’anaviy jamiyat;
industrial jamiyat;
postindustrial jamiyat.
Agar an’anaviy jamiyatda yerga bo‘lgan mulkchilik asosiy o‘rinni egallasa, industrial jamiyatda mulkning barcha ko‘rinishlariga bo‘lgan mu-nosabat shakllanadi. Postindustrial jamiyatda esa intellektual mulk, inson-ning aql-zakovati, bilimi asosiy o‘ringa chiqadi.
Industrial jamiyatni yirik mashina ishlab chiqarishi, qo‘l mehnati o‘r-niga yuksak mehnat unumdorligiga asoslangan ishlab chiqarish izohlaydi. Bir me’yorda ishlaydigan avtomatik ishlab chiqarish vujudga keladi. Om-maviy ishlab chiqarish eng muhim belgilovchi xususiyatga aylanadi. Ishlab chiqarishda yuksak malakali ishchilarning roli ortib boradi, ixtisoslashuv chuqurlashadi. Natijada mashina yordamida standartlashgan operatsiyalar bajariladi. Xo‘jalik sohasida sanoat va moliyaviy kapital ustunlik qiladi. Ishlab chiqariladigan mahsulotlari ommaviy, standartlashgan xarakterga ega bo‘ladi, ishlab chiqarilgan mahsulotlar, asosan, tovar xarakteriga ega bo‘lib, bozor uchun mo‘ljallanadi. Tovar munosabatlari milliy iqtisodiyot-ning dunyo iqtisodiyoti bilan uzviy rivojlanishini taqozo qiladi. Natijada dunyo xo‘jalik tizimining shakllanishiga imkon yaratiladi.
Industrial jamiyatni iqtisodiy jamiyat, deb ham atash mumkin. Chun-ki, real borliq iqtisodiyotga qaratilgan bo‘ladi, iqtisodiyotga mo‘ljallangan ishlar ustun ravishda rivojlanadi.
Milliy davlatlarning shakllanishi demokratik, fuqarolik jamiyatini bar-po etish, milliy manfaatlarni himoya qilish asosida, erkin xalqaro ijtimoiy, siyosiy iqtisodiy hamkorlik ko‘lamlariga chiqish imkoniyatlariga ega bo‘l-dilar.
XX asr o‘rtalaridan qator G‘arb mamlakatlari jamiyatning uchinchi bosqichi – postindustrial jamiyatga o‘tmoqda. Bugungi sotsiologiyada uning nomi har xil, jumladan “informatsion” jamiyat, “postindustrial ja-miyat”, kabi atamalar bilan ifodalanmoqda. Bular ommaviy axborotlarni vujudga keltiradi, saqlaydi va qayta ishlab chiqaradi. Kommunikatsiya tizimida shunday o‘zgarish yuz beradiki, xo‘jalik tizimi tubdan o‘zgaradi.
Tabiat manbalaridan foydalanish, ishlab chiqarish, ayniqsa, metal-lurgiya, qishloq xo‘jaligi qisqara boshlaydi. O‘z navbatida, maishiy xizmat ko‘lami kengayadi, aholining deyarli 50% shu sohada band bo‘ladi. Shu-ning uchun ba’zida postindustrial jamiyat – maishiy xizmat qilish jamiyati deb ham yuritiladi. Ishlab chiqarish (moliyaviy, bank, sug‘urta, savdo, ilmiy maslahat, dastur) va noishlab chiqarish sohalarida xizmatlar (fan, ta’lim va b.) o‘sib boradi. Bunda urbanizatsiya jarayoni industrial jami-yatga nisbatan teskari ravishda yuz beradi, qishloqqa sanoat kirib boradi.
F.Teylorning mehnatni tashkil qilish usuli boshqa qulay usullar bilan almashadi Sanoatda yollanma mehnatning hajmi kamayadi, ma’lumotli, bilimdon odamlar ishlab chiqarishda ko‘plab ishtirok etadi. Moddiy omil-laridan ko‘ra intellektual omil birinchi o‘ringa chiqadi. Inson yuksak kapi-tal emas, balki o‘z mohiyatini, bilimi, iqtidorini, qadriyatlarini namoyon qiluvchi ijtimoiy kuchga aylanadi. Jamiyat taraqqiyoti bilan bilimlarning strukturasi, maqsadlari ham o‘zgaradi. Bunda axborotni o‘rganish, qayta ishlash, ilmiy taxminlar berish, dasturlarni ishlab chiqarish va takomil-lashtirish borgan sari ortib boradi.
Demak, an’anaviy jamiyatda boylik tashqi manbalar asosida qurilgan bo‘lib, tabiat manbalarini egallash va uni o‘zlashtirishga qaratilgan.
Industrial jamiyatda ishlab chiqarishning ichki manbalari ishga tusha-di. Ishlab chiqarishda bo‘lgan imkoniyatlar ro‘yobga chiqadi. Tadbirkorlik ishlab chiqarishning to‘xtovsiz rivojlanishiga olib keladi.
Yuqoridagilardan shunday xulosa kelib chiqadi: an’anaviy jamiyatda iqtisodiy masalalar insonning tabiatga bevosita munosabati orqali hal qilingan bo‘lsa, industrial jamiyatda inson tomonidan yaratilgan sun’iy ishlab chiqarish vositalari iqtisodiyotning asosini tashkil etadi. Shuning uchun bunday jamiyat iqtisodiy jamiyat deb ataladi.
Iqtisodiy jamiyatda iqtisodiy munosabatlar jamiyatdagi ma’lum gu-ruhning mavqeyi hal qiluvchi omil sifatida iqtisodiy munosabatlar tizimlari orqali belgilanadi. Iqtisodiy munosabatlar tizimi va bir-birlari bilan o‘zaro harakat qiluvchi guruhlarni itstisodiy sotsiologiya o‘rganadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
