Инвертаза ва глюкоизомераза ферментлари ва уларнинг қЎлланилиши

fermentning gidrolitik funktsiyasi

: 

 

Fruktoza-Glyukoza + Ferment   Fruktozil-Ferment + Glyukozà 

Fruktozil-Ferment + suv   Fruktoza +  Ferment-0H   

 

fermentning transferaza funktsiyasi

: 

 

Fruktoza-Glyukoza + Ferment   Fruktozil-Ferment + Glyukozà 

Fruktoza-Ferment + saxaroza   trisaxarid + Ferment-0H 

Fruktoza-ferment + suv   fruktoza + Ferment 

 

Xozirgi  paytda  fermentlarni  suv-organik  muxitda  qo`llash  biotexnologiyaning  muxim 

axamiyatga  ega  bo`lgan  va  rivojlanib  borayotgan  yo`nalishlaridan  biridir.  Lekin  fermentlar 

xususiyatlarini  suv-organik  muxitda  o`rganishga  oid  ma`lumotlarning  kamligi  bu  yo`nalishni 

yanada rivojlanishiga to`sqinlik qilmoqda. Fermentlar uchun noodatiy bo`lgan muxitda ularning 

xususiyatlarini  o`rganish  enzimologiyadà  yangi  ul'traenzimologiya  (ultraenzymology),  organik 

muxitdagi qisqa to`lqinli enzimologiya (microwave enzymology) [Drauz K., 2002], ul'tratovush 

yordamida fermentni strukturasini buzish  yoki  stabillash (ultrasonication), suv-organik  muxitda 

substratlar transformatsiyasi kabi turli  yo`nalishlarni paydo bo`lishiga olib keldi. Masalan  qisqa 

to`lqinli  enzimologiya  yordamida  1000S  da  katalitik  reaktsiyani  bajara  oladigan  termostabil 

ferment  preparati  olingan  bo`lib,  ferment  faolligi  2-3  marta  oshgan.  SHuningdek,  ul'tra 

to`lqinlarni  qo`llash  natijasida  suv-organik  muxitda  fermentativ  reaktsiyalarni  tezlashtirish  va 

ferment faolligini sezilarli ravishda ko`tarish imkonini berdi. 

Aniqlanishicha,  turli  organik  erituvchilar  ferment  faolligiga  turlicha  ta`sir  qiladi.  SHu 

maqsadda  turli  organik  erituvchilarni  invertaza  faolligiga  va  ferment  strukturasiga  ta`sirlari 

o`rganilgan.  Ýrituvchilar  sifatida  dimetilformamid,  glitserin,  dioksan  va  metanol  qo`llanilgan. 

Olingan  natijalarga  ko`ra,  glitserin  va  dioksan  oqsil  denaturatsiyani  keltirib  chiqarmagan 

bo`lsada,  ferment  faolligiga  ta`sir  qilgan.  Keltirilgan  ikkita  erituvchilardan  farqli  ravishda  

dimetilformamid qaytmas denaturatsiyani keltirib chiqargan bo`lsa, metanol achitqi invertazasini 

inaktivlagan [Lopez M., 1997].   

---

 

11 

SHuningdek,  turli  organik  erituvchilarning  fermentning  gidratatsiyasi  ta`siri  o`rganilgan 

[Nuno  M.,  2007].  Organik  erituvchilar  sifatida  3-geksan,  pentanon,  diizopropil  efiri,  etanol  va 

atsetonitril  qo`llanilgan.  Olingan  natijalarga  ko`ra,  polyar  bo`lmagan  organik  erituvchilar 

ferment  yuzasida mustaxkam bog‟langan suv klasterlarini xosil bo`lish jarayonini tezlashtirgan. 

Polyar organik erituvchilar esa, ferment molekulasi yuzasida kuchsiz boqlangan suv klasterlarini 

xosil  qilgan.  SHuningdek,  ferment  molekulasini  past  darajali  gidratatsiyasida  metall  ionlari 

fermentni barqarorlashtirgani aniqlangan.  

Ayrim  avtorlar  fikricha  invertaza  bilan  sekretsiyalangan  oqsil  qism,  membrana  bilan 

bog‟langan polisomalarda sintez bo`ladi. Bu oqsil tarkibida gidrofobli N-tugunli peptid bo`lib, u 

endoplazmatik  retikulum  lyumentiga  oqsilning  kirishini  ta`minlab  beradi.  Oqsillarning 

glikozillanishini, extimol butun oligosaxarid fagmentlarining birikishi natijasida ro`y beradi. 

Ferment  tashkil  bo`lishining  oxirgi  stadiyasi,  biosintezning  malum  regulyator 

mexanizmlari  ta`sirida  invertazaning  sekretirlanishidir,  bu  oxirgi  maxsulotning  teskari  aloqasi 

printsipidagi kultural muxitda aktiv ferment miqdori bilan regulirovka qilinadi. 

Yuqorida aytib o`tilgandek, glikozillangan oqsillar ÝPR da sintezlanadi, keyin u Gol'dji 

apparatiga  o`tadi  va  bu  erda  uglevod  qo`shilib  oligosaxaridlar  elongatsiyasi  ro`y  beradi.  Lekin 

Saccharomycces  cereviseae  ning  sezgir  mutant  shtami  xaroratida  oqsillar  xarakati  to`xtaydi  va 

glikozillashgan  invertaza  ÝPR  da  to`planadi.  Bu  masalani  xal  qilish  uchun  sec  12  dan 

membranalar va SUC 2 xujayralari in vitro aralashadi.  

Achitqi  oqsillarini  ekspressiya  qilib  glikozillashnign  ikkita  turli  jarayoni  aniqlangan. 

Agar  Sacsharomyces  cerevisiae  achitkilarida  oqsil  ajralib  chiqsa  va  glikozillash  normal  xolda 

bo`lsa, bunda oqsillar - xujayralardagi mutantsiya yoki  glyukoprotein oligosaxaridlar o`zgarishi 

xujayraning metabolit  yo`liga ta`sir etsa, bunday xolda fermentning  glikozillanishi odatdagidan 

pastroq bo`ladi.  

Fermentning 

geterologik 

formalarining 

to`planishi 

kuzatiladi: 

invertazaning 

gipoglikozillashgan  formasi,  modifikatsiyanlangan  xujayra  ichida  to`planadi,  bu  fermentlarning 

ko`proq glikozillashgan formalarining to`planishi, oqsilnig birlamchi strukturasiga boqliq. 

Gol'ji  kompleksi  oqsil  va  lipidlar  uglevodlarining  oxirgi  modifikatsiyasi  yuz  beradigan 

organoid  bo`lib,  turli  vazifalarni  bajaradi.  S.cevevisiae  achitqilarida  oqsillarning  Gol'jidagi 

glyukozillanishi  o`rganilgan  va  mannoziltransferazalarning  N-oligosaxaridlar  sintezida 

qatnashishi aniqlangan (Dean, 1999). 

Asosiy  glyukozillanadigan  oqsillar  achitqi  endoplazmatik  to`rlarida  qosil  bo`lib  Gol'ji 

apparatiga  o`tkaziladi  va  mazkur  organellada  oligosaxaridlarga  tashqi  uglevodlarning  birikishi 

natijasida  elongatsiya  jarayoni  amalga  oshadi.  Transport  jarayoni  S.cerevisiaening  haroratga 

sezuvchan bo`lgan Sec18 mutantida bloklangan bo`lib, glyukozillangan invertaza EPT yig‟iladi.  

In  vitro  sharoitida  yig‟ilgan  invertazaning  Gol'ji  apparatiga  transferlanishi  aniqlangan. 

Sec18  SUC2  xujayra  membranalari    -1-3  mannoziltranferaza  tashqi  zanjirlariga  teskari  ta`sirga 

ega  bo`lgan  va  transferazaga  ega  shtammlar  membranalari  aralashtirilgan  lekin  bu  muqitda 

invertaza  kam  miqdorda  ekanligi  kuzatilgan.    -1-3  mannoza  qoldiqlarining  ko`chirilishi  ham 

donor va retsipient membranalar xususiyatiga bog‟liq  bo`lgan.  Invertazaning tranfer reaktsiyasi 

qarorat  va  detergentlarga  sezuvchan  bo`lib,  ATF,  GDF-mannoza,  Mg2  ,  Mn2    ionlarini  talab 

qiladi. Reaktsiya natijasida invertaza membranaga bog‟langan holda qolgan. Donor membranani 

N-etilmelamid  yoki  tripsin  bilan  ta`siri  tranferlanishi  reaktsiyasining  ingibirlanishi  kuzatilgan. 

S.cevevisiaedagi  N-zanjirli  oligosaxaridlarning  transformatsiyasi  ÝPTdagi  glyukozidazalar 

orqali amalga oshadi. 

Glikozillash  glyukoenzimlar  uchun  asosiy  faktorlardan  biri  bo`lib,  bunda  sintezlangan 

oqsillar  Gol'ji  kompleksidagi  uglevodlar  bilan  birikadi.  O`zgargan  (modifikatsiyalangan) 

uglevodlar  fermentlar  strukturasini  turg‟unlashtiradi,  aks  holda  glikozillashgan  fermentning 

---

 

12 

parchalangan uglevod  qismi o`z aktivligini sezilarli darajada  yo`qotadi. Glikozillash jarayonida 

birqancha  organoidlar  qatnashadilar,  bular  xujayra  membranasi,  Gol'dji  apparati  va 

endoplazmatik retikulumlardir. Bulardan tashqari bu jarayonda polisaxaridlar, oligosaxaridlar va 

o`ziga  xos  (spetsifik)  enzimlar  ham  qatnashadilar.  Markaziy  glikozillash  jarayoni  oqsillarning 

endoplazmatik  retikulumdan  o`tgandan  so`ng  spetsifik  fermentli  Gol'dji  kompleksida  ro`y 

beradi.  Asosiy  oxirgi  mahsulot  (glikozillangan  fermentlar)  xujayrali  membranada  joylashgan 

bo`ladi.  

Posttranslyatsion  glikozillashda  uglevodlar,oqsillar  va  lipidlarning  o`zgarishida, 

sintezlangan  oqsillarni  metabolik  zanjir  ichida  transportirovka  qilish  va  saralashda  Gol'dji 

apparati fundamental  rol' o`ynaydi.  N-oligosaxaridlarning  elongatsiyasi  ham  Gol'dji fermentlari 

orqali ro`y beradi, ayniqsa 1-6, 1-2 va 1-3-mannoziltransferazalar. Gol'dji apparati orqali oqsillar 

transportirovkasi anterograd sharchalari yordamida amalga oshiriladi. 

Achitqi  Kve  2p/Mn+1p    -1,2-mannoziltranferazasi  qisqa  tsitoplazmatik  aminooxirgi  va 

1ta  N-glyukozillanish  sayti  megalyuminal  domenga  ega  membrana  oqsilidir.  Kve  2p/Mn+1p 

gol'ji  apparatida  joylashgan  bo`lib,  NH2  oxirgi  tsitoplazmatik  domenlar  Kve  2p  ni  Gol'jidagi 

joylashishinè ta`minlaydi. 

Zamburug‟larning  va  achitqi  xujayra  membranasida  uchta  asosiy  polisaxaridlar  bo`lib, 

ular: glyukanlar, mannoproteinlar va xitindir. 

Ferment  molekulasidagi  polisaxaridning  funktsiyasi  oqsil  molekulasining  fermentativ-

aktiv konformatsiyasini turg‟unlashtirishdan iborat (Rudd P. 1997;). 

Xujayrali  membrananing  40%  quruq  massasi  1-3  -glyukandan  tuzilgan  va  bu  birikma 

xitin  bilan  membrananing  egiluvchan  va  yaxlitligini  ta`minlaydi.  O`z  navbatida  1-6-glyukanlar 

(membarananing  40%  quruq  massasi)  membrananing  umumiy  komponentini  bog‟lovchi 

vazifasini bajaradi. Membrana mannoproteinlari (membrananing 40% quruq massasi) glyukan va 

xitin tarmoqlarini to`ldiruvchi material xisoblanadi. 

Xujayra  membranasida  achitqi  invertazaning  ushlanib  qolishi  haqida  ikkita  gipoteza 

ishlab  chiqilgan.  Ulardan  biri  membrananing  tashqi  tomonida  fosfomannanlar  lokolizatsiyasida 

oqsillarning kovolent yoki nokovolent bog‟lanishiga asoslangan, membrananing ichki qavati esa 

barner sifatida ishlaydi. 

Glikozidlarning    oqsillar  bilan  birikishi  fermentlar  xususiyatini  to`liq  o`zgartiradi. 

Invertazaning  uglevodli  qismi  30 ta polisaxarid zanjirlaridan iborat  bo`lib, ular oqsil  qismning 

turli  nuqtalariga  birikkan  (Reddy  at  al,  1999).  Oqsil  va  uglevod  bog‟lanishi  juda  kuchli  bo`lib, 

uni bir necha usul bilan xam ajratish qiyin.  

S.cerevisiae oligosaxaridlari mun1, mun9, mun2, mun9 mutant makroproteini va yovvoyi 

shtamm sarboneptidaza mun1 oligosaxaridlarining xarakteristikasi o`rganilgan. 

S.cerevisiae achitqisida xujayra sirtidagi N-glyukanlar va perillazmatik  oqsillar mannan 

va  yuqori  molekulali  mannoza  tarkibli  polisaxaridlarning  birikishi  orqali  modifikatsiyalanadi. 

Asosni  tashkil  qiluvchi  1,6-zanjirli  mannoza  turli  qismlari  bilan    -1,2  va    -1,3  zanjirli 

mannozalarga  birikkan  xolda  bo`ladi.  Mannan  sintezining  initsiatsiyasi  va  elongatsiyasi  ikkità 

kompleks  oqsillar  yordamida  Gol'ji  apparatida  amalga  oshadi.  Mazkur  ishda  asosni  tashkil 

qiluvchi  mannan  elongatsiyasinè  amalga  oshiruvchi  MNN10/BED  1gen  maxsuloti  kuzatilgan. 

Ikkita kompleks oqsillarning bir-biri bilan ta`siri shuni ko`satadiki Mnn 10p va  Anp1p, Mnn 9p, 

Mnn 11p va Hoc1r oqsillari teng xajmga ega ekanligi kuzatildi. Mnn 10p yoki uning gomologi 

Mnn 11p ning tushirib qoldirilishi in vivo da mannan sinteziga salbiy ta`sir qilgan. 

N-zanjirli  oligosaxarid  elongatsiyaga  xalaqit  beruvchi  periplazmatik  invertaza 

S.cerevisiae  och:Lev2  xujayralarini  buzish  orqali  tozalanadi.  Gidrazinolizis  va  N-atsetillanim 

orqali  ajratilgan  piridilaminlangan  neytral  oligosaxaridning  strukturaviy  analizi  shuni 

tasdiqladiki,  oich1  mutatsiyasi    -1,6  polimannoza  tashqi  zanjirini  parchalaydi  (yo`qotadi)  va 

---

 

13 

shunga  qaramay  1  yoki  2      1-3  zanjirli  mannoza  PA  oligosaxaridlari  ÝPTga  birikkan  xolda 

aniqlangan.  Umumiy  xujayra  mannoproteinlaridan  ajratib  olingan    och  mnn1  shtamm 

oligosaxaridlari  shuni  ko`rsatadiki    och1  mnn1  mutant      1-3  mannozani  yo`qotadi  va  ÝPT 

oligosaxaridi (Man 8 G/cNAc2) sifatida to`planadi. Olingan natijalarga ko`ra OCH 1 geni  -1-6-

mannoziltransferaza  sinteziga  javob  beradi  va  bu  1,6  polimannan  tashqi  zanjirini  N  zanjirli 

achitqi oligosaxaridlariga biriktirishdan iboratdir. 

Man8-14G1cNac  hajmli  yuqori  molekulali  mannoza  oligosaxaridlari  S.cerevisiae 

invertazasidan  ajratib  tozalanadi  va  uning  tarkibi  kimyoviy  analiz  bo`yicha  aniqlanadi.  Tozalik 

darajasi  va  tarkib  1N  YaMR  spektroskopiyasi  (500  mGts)  yordamida  aniqlanadi.  Analizlar 

natijalariga  ko`ra,  invertaza  oligosaxaridlari  mazkur  birikmalar  bilan  gomolog  ekanligi 

aniqlangan.  SHuningdek  parochalangan  achitqi  xujayralaridan  olinib  tozalangan  Man8-

14G1cNac  invertazadan  ajratilgan  Man8-14G1cNac  bilan  o`xshash  strukturaga  ega  ekanligi 

aniqlandi.                                    

N-glyukanlar  eukariat  glyukoproteinlarda  turli  ctrukturalarda  uchraydi.  Universal  N-

glyukan  o`zagi  oqsil  molekulasiga  sintez  davrida  ÝPTda  birikadi  va  oqsillarning  o`zaro 

farqlanishi  Gol'ji  apparatiga  o`tgandan  so`ng  yuz  beradi.  Ko`pgina  achitqi  va  sut  emizuvchi 

xujayralari  glyukoziltranferazalari  yaxshè  o`rganilgan  bo`lsa-da  bu  fermentlarning  gol'ji 

apparatiga 

qaytarzda 

birikishi 

xozirgacha 

nomalum 

bo`lib 

kelmoqda                                                                                                     

(Munro S., 2001). 

Ko`p tadqiqotlar mutatsiyalar orqali o`tkaziladi, masalan, See (secretion); mnn (mannah); 

och  (ouler  chain);  ngd  (N  -  glucosylation  defective);  defektli  sekretsiyali  mannanozilaniyani, 

glikozillashda  tashqi  zanjirlar,  N-glikozillash  defektli  mnn1  mnn9  Saccharomyces  cerevisiace 

achitkilaridan  N-oligosaxaridlari,  ion-almashish  xromotografiya  usuli  bilan  monofosfat  efir, 

monofosfat monoefir yordamida, xujayrani ekstraktsiyalab, issiq nitratli buferda ajratib olingan. 

Ma`lumki  mnn1  mnn9  yoki  mnn1  mnn10  achitki  xujayralarida  oqsillar  fosforillashini 

regulirovka  qiladi  (moslashtiradi),  mnn10p  va  mnn1p  oqsillari  Gol'dji  apparati  kompleks 

oqsillarning polimerizatsion aktivligiga mosslashadi. 

S. cerevisiae achitkisining X-2180 mutantidan iborat invertaza ikki fraktsiyaga bo`lingan. 

75% li ammoniy sul'fat eritmasida erimaydigan (R75 invertaza, 36% uglevod) va eriydigan (S75 

invertaza,  53%  uglevod).  S75  invertaza  mannoproteinning  1-6-mannozali  antitelalar  bilan 

reaktsiyaga  kirishdi,  R75  bilan  esa  kirishmadi.  Lekin  R75,  1-3mannozali  terminalga  qarshi 

sivorotkaga  reaktsiya  ko`rsatdi.  Tadqiqot  natijalari  shuni  ko`rsatdiki,  R75  invertazada  faqat 

asosiy oligosaxaridlar mavjud va S75 invertazada faqat oligosaxaridlarning tashqi zanjirlari bilan 

bog‟langan. 

Periplazmatik  invertaza-elongatsiya  deffektli  N-oligosaxaridlar,  S.  serevisiae  och 

1:1,1:1/2 xujayralaridan tozalab olingan. Piridilaminlangan oligosaxaridlarning struktura analizi 

gidrazinolizis  orfali  ajratib  olingan,  bunda  och  1  mutatsiya  1.6-polimanoz  zanjirini  to`liq  olib 

tashlangan,  lekin  shunga  qaray  piridilaminli  oligosaxaridlar  aniqlangan  (man9GlcNAc2-PA  va 

Man10GlcNAc2PA)  bo`lib,  ular  bir  yoki  ikki  a-1.3-endoplazmatik  mannozaga  ega.  a-1.3-

mannozaning  ochlmnnl  oligosaxaridlar,  Man  8GlcNAc2  oligosaxaridlarida  bittalik  ÝP  forma 

shaklida  birikadi  va  yig‟iladi.  Ushbu  tadqiqotlar  natijasiga  ko`ra  och1  geni  a-1.6 

mannoziltransferazani  kodlashtiradi,  u  a-1.6-pilimannani  N-oligosaxaridlari  (Man5GlcNAc2  va 

Man8GlcNAc2) bilan birikishini ta`minlaydi. 

Yuqori  molekulyar  oligosaxaridlar  uzunligi  Man  8-14Glc  NAc,  invertaza  drojjasidan 

tozalab  olingani  aytilgan,  olgosaxaridlar  mavjudligi  kimyoviy  analiz  yordamida  aniqlangan. 

Ma`lumotlarga ko`ra Man8-GlcNAc-oligosaxaridi trimmingli intermediatlar va Man9-14GlcNA 

esa  biosintetik  mediator  funktsiyalarini  bajaradi,  bu  esa  mannozaning  tannan  skeleti  bilan 

birikishida  xal  qiluvchi  rol'  o`ynaydi.  Ulardan  tashqari,  achitkining  xujayra  yuzasida,  ferment 

muxitida  regulyatorli  bog‟lanishlarida  ishtirok  etadigan  maxsus  retseptorlarning  mavjudligi 

xaqida  xam  ma`lumotlar  bor.  Ferment  aktivligini  regulyatsiya  qilishida  xujayra  yuzasining 

---

 

14 

axamiyati xaqida ushbu fakt xam dalolat beradi, qobiq olib tashlansa yoki membrana zararlansa 

xam  sekretsiya  qilinayotgan  fermentning  muxitga  ta`siri  yo`qoladi.  Agar,  achitki 

protoplastlarning  xujayra  devorlari  qisman  tiklansa,  regulyatsiya  effekti  yana  paydo  bo`ladi 

(Parker M., 1996).  

Fermentlarni  glikozillash  va  transportirovka  qilish,  bir  nechta  gen  maxsulotlarni  talab 

qiladi.  Saccharomyses  cerevisiae  achitkisida  glikozillash  jarayonida  ishtirok  etadigan  ayrim 

genlar  aniqlangan.  Konde  ma`lumotiga  ko`ra  M.G  12  va  HOCI  genlari  oligosaxaridlar 

biosintezida,  BRE5,  CODU,  COG5  va  VSP53  genlari  oligosaxaridlar  sekretsiyasida; 

YOLO72/THP1,  E1P2,  STB1  va  SNF11  genlari  oligosaxaridlar  transkriptsiyasida;  SEP7  va 

RDG1  genlari  xujayraning  polyarligida  va  YFH1  geni  achitqining  mitoxondrial  funktsiyasida 

ishtirok etadi. MNN10/BED1 gen esa mannan skeletining elongatsiyasi uchun javob beradi.  

Ma`lumki, SUC2 drojja geni invertaza sintezini kodlaydi (va bu gen glyukozaning yuqori 

kontsentratsiyasida  ingibirlanadi,  hamda  katabolit  ingibirlash  past  kontsentratsiyasida  mavjóä 

bulib, past kontsentratsiyali muxitida katabolit derepressiyaga uchraydi.  

SHuni  qayd  etish  kerakki,  SUC2  S.  cerevisiae  genini,  Piehia  pastoris  va  Pichia  angusta 

genlariga  ekspressiya  qilinganda  proteinlarning  gipoglikozilashi  fermentning  sekretsiyasi  và 

aktivligiga ta`sir etmadi  

Achitqi  SUC2  geni  invertaza  fermentini  kodlaydi.  S.cerevisiaedagi  gibrid  oqsillar    -

galoktozidaza faolligiga ega bo`lib, invertaza va  -galoktozidazaga qarshi qo`llanilgan antizardob 

ularni spetsifik tarzda tanishi aniqlanadi. Achitqida  -galoktozidaza ekspressiyasi xuddi yovvoyi 

turda  SUC2  dan  ajratiladigan  invertaza  kabi  boshqarilishi  kuzatildi.  Bunda  fermentlar  yuqori 

glkozali muxitda ingibirlangan bo`lsa, past kontsentratsiyali glyukoza muxitida depressiyalanadi. 

Lekin  yoyovoyi  tip    -laloktozidaza  S-invertaza  gibrid  oqsili  ajratilishi  kuzatilmadi.  Bu  oqsil 

sekretsiyaning  dastlabki  bosqichlarida  EPTda  ushlanib  qolgan.  Gibrid  oqsilda  faqatgina 

boshlanqich  glikozillanishi  yuz  berib  Gol'jidagi  qo`shimcha  glyukozillaniø  amalga  oshmagan. 

Invertaza  -galaktozidaza gibrid oqsillari ÝPT ichida to`planmagan .                                          

Saccharomyces  cerevisiae  achitqisining  inv1  va  inv4  genlaridan  ekspressiyalanuvchi 

invertazalarning  ikkalasi  xam  aminokislota  tarkibiga  ko`ra  juda  o`xshash  bo`lib  [Davies  G., 

2003],  shuningdek,  mazkur  fermentlarning  katalitik  reaktsiyaning  stereoximiyasi,  substrat 

spetsifikligi  va  oqsil  strukturalari  xam  bir-biriga  yaqin.  Achitqi  va  o`simlik  glikogidrolazalari 

katalitik  markazidagi  aminokislota  qoldiqi  xisoblangan  Asp23  i  Glu204  ikkala  ob`ektda  xam 

gomologik  ekanligi  aniqlangan. Kluveromyces marxianus achitqisidan ajratib olingan inulinaza 

va  Pichia  anomalia  invertaza  o`rtasidagi  nukleotidlar  ketma-ketligi  53%  gomolog  ekanligi 

aniqlangan.  SHuningdek,  achitqi  invertazasining  nukleotidlar  ketma-ketligi    bakterial 

fruktoziltransferaza bilan 34-35%, bakterial invertaza bilan 30-31% va o`simlik invertazasi bilan 

esa 27-29% mos kelishi kuzatilgan. 

Achitqi  genomi  ettita  invertaza  sinteziga  javob  beruvchi  struktura  genlardan  iborat 

(SUC1-SUC7).  Ularning  beshtasi  telomerga  juda  yaqin  joylashgan.  Aloxida  joylashgan  SUC 

genlari uch turdagi achitqi invertazasi polipeptidini kodlaydi. Ularning ikki turi glikozillanadigan 

ferment  bo`lsa,  uchinchi  turi  tsitoplazmada  erigan  xolatda  bo`ladi.  Boshqacha  qilib  aytganda 

yuqorigidagi ikki tur membranaga boqliq va ekzoforma bo`lsa, uchinchisi endoformadir.  

Invertaza  SUC2  genlaridan  ekspressiyalansa  xam,  turli  start  kodonlar  yordamida 

translyatsiyalanadi.  Bu  jarayonda  endo  forma  va  ekzo  formaning  farqi  shundaki,  ekzo  forma 

ikkita qo`shimcha aminokisotalardan tashkil topgan. 

Protsessing jarayoni tugagandan so`ng 50% tarkibga ega ekzoforma   tetramer, geksamer 

yoki  oktamer  xolatda  xujayraning  turli  nuqtalariga  lokalizatsiyalanadi  .      Aniqlanishicha, 

fermentning  endoforma  va  ekzoforma  turlari  5-oxirli  mRNK  molekulalari  bilan  farqlanadi. 

Ýndoformaning  repressiyalanishi  transkriptsiya,  translyatsiya  va  glikozillanish  jarayonlarida 

amalga oshadi [Larate V., 1996]. 

 

---

 

15 

Glikozillanish  jarayoni  fermentlar  uchun  muxim  axamiyatga  ega  bo`lib,  ferment  oqsil 

qismini uglevodlar bilan boq‟lanishi Gol'ji apparatida amalga oshadi. Bog‟langan uglevodlar esa 

ferment  strukturasini  barqarorlashtiradi  [Dean  N.,  1999].  Glikozillanish  jarayonida  xujayra 

membranasi, Gol'ji apparati va endoplazmatik to`r yordamida kechadi [Munro S., 2001]. Mazkur 

jarayon  polisaxaridlar,  oligosaxaridlar  va  spetsifik  fermentlar  ishtirok  etadi.  Glikozillanishning 

asosiy  markazi  endoplazmatik  to`rdan  transportlangandan  suo`ng  Gol'ji  apparatida  kechadi. 

Oxirgi  maxsulot  esa  xujayra  membranasda  joylashadi.  Ferment  tarkibidagi  polisaxaridlarning 

asosiy funktsiyasi oqsilni  faol konformatsion xolatini saqlashdan iborat [Rudd P.M., 1999]. 

 

Gol'ji  apparati  uglevodlar,  oqsillar  va  lipidlar  modifikatsiyasida,  posttranslyatsion 

glikozillanishda,  metabolitik  zanjirda  xosil  bo`lgan  oqsillar  tashilishida  va  tanlanishida  muxim 

rol' o`ynaydi. Gol'ji apparatidagi tayyor oqsillar anterograd pufakchalar orqali tashiladi. Oqsilni 

uglevod bilan birikishi oqsil xususiyatini to`laligicha o`zgartiradi. 

Aniqlanishicha,  invertazaning  uglevod  qismi  ferment  oqsil  qismining  trli  qismlari  bilan 

boq‟langan  30  dan  ortiq  polisaxarid  molekulalaridan  iborat.  Mazkur  bog‟lar  juda  mustaxkam 

bo`lib ularni buzish ferment faolligini yo`qolishiga sabab bo`ladi [Reddy A., 1999].  

Fermentning  ekzoformasi  14  glikozillanish  uchastkalaridan  tashkil  topib  [Reddy  A., 

1989],  600  dan  ortiq  potentsial  darajada  ulevodlar  birikishi  mumkin  bo`lgan  nuqtalar  mavjud. 

Minimal  gldikozillanish  qismi  Asn92-Asn93-Thr94-Ser95  aminokislota  ketma-ketligidan  iborat 

bo`lgan beshinchi uchastka xisoblanadi [Reddy A., 1999].  

Invertazaning  ekzoformasi  polisomalarda  sintezlanadi.  Belkovaya  chast',  sekretiruemoy 

invertazi    sinteziruetsya  na  polisomax.  Oqsilning  gidrofob  N-oxirli  uchi  uni  endoplazmatik 

to`rga kirishini ta`minlaydi.  

Glikozillanishning 

ikki 

turi 

farqlanib, 

birinchisi 

normal 

va 

ikkinchisi 

giperglikozillanishdir.  Geterologik  ferment  ferment  turlari  modifikatsiyalangan  xujayralarda 

to`planadi va giperglikozillanish oqsilning birlachi strukturasiga bog‟liq [Perez J., 2001].  SHuni 

ta`kidlash  kerakki,  gipoglikozillanish  S.  Cerevisiae  ning  SUC2  geni  Pichia  pastoris  va  Pichia 

angusta 

ob`ektlarida 

gen 

ekspressiyaga 

va 

ferment 

faolligiga 

ta`sir 

qilmagan.  

---

 

16