Internet to‘lov tizimlari va ularning asosiy turlari reja

Open Market
— bu Internetdan foydalanuvchilar uchun nafaqat to‘lov tizimini 
taklif qiluvchi, balki virtual magazin yoki peshtaxta (vitrina) (digital storefront) 
yaratish va uni tutish (saqlash) bo‘yicha xizmatlar ko‘rsatuvchi kompaniyadir. Open 
Market elektron to‘lov tizimi bir necha sentdan tortib ming dollargacha to‘lovlarni 
amalga oshirish imkonini beradi.To‘lov summasiga qarab u yoki bu himoya sxemasi 
qo‘llaniladi. Bu uni har qanday ko‘rinishdagi tovar uchun qo‘llash imkonini beradi. 
Sotuvchi mijoz haqida hech qanday axborotga ega bo‘lmaydi. Open Market amalga 
oshirilgan xaridlar to‘g‘risida to‘liq ma’lumotga ega bo‘ladi ammo uni g‘oyat maxfiy 
holda saqlaydi. 
Open Market tizimi - kredit tizimidir; xaridlar qiymati yig‘ilib bori- shi va kredit 
kartasi vositasida jami to‘plangan summa to‘lanishi mumkin. 
Ko‘rilayotgan to‘lov tizimining asosiy ko‘rsatkichlari 4.12-jadvalda keltirilgan. 
NetCash to‘lov tizimi 
NetCash - bu to‘lov tizimi ham First Virtual kabi anchadan buyon ma’lum. U 
1994-yildan faoliyat yuritib keladi va naqd pullardan (cash) ko‘ra ko‘proq traveler’s 
checkni eslatadi. U yetarli darajada sodda.Bo‘lajak xaridor avval Netbankda kuponlar 
sotib olishi kerak. Buning uchun u pochta dasturi yoki to‘g‘ridan-to‘g‘ri NetCash 
web-saytidan so‘rov yuboradi va yana shunday yo‘l bilan o‘n besh raqamli qator 
kupon oladi, so‘ngra uni tovar va xizmat evaziga sotuvchiga yuboradi. Net Cash 
tizimi shifrlashni umuman qo‘llamaydi va web-brauzerlarning ichki imkoniyatlariga 
(ular har doim ham bo‘lavermaydi) va xatlarni shifrlash boshqa (PGP) tizimlariga 
(ulardan kam foydalaniladi) ishonadi. Shunday qilib, nazariy jihatdan kuponlarni 
yo‘lda tutib olish va ulardan mijozdan avval foydalanib qolish imkoniyati mavjud. 
Mijoz bunda haqiqiy pullarini yo‘qotishi mumkin. Mijoz sotuvchi uchun doim 
noma’lum bo‘lib qoladi, ya’ni tizimni butunlay anonim deyish mumkin. Ammo (bu 
narsa nazariy jihatdan ham mumkin bo‘lmagan DigiCashdan farqli o‘laroq) NetBank 
nazariy jihatdan o‘zi chiqargan kuponlarni harakatini kuzatib turishi mumkin. 
4.12-jadval 
Open Market tizimining asosiy ko‘rsatkichlari (parametrlari) 
Ko‘rsatkichlar 
Izoh 
Transaksiya qiymati 
Sotuvchi schyot ochish uchun 10$ to‘laydi. 
Bundan tashqari har bir to‘lov uchun 20 sent 
plyus 3% (bir necha xarid uchun ham bo‘lishi 
mumkin). 
Maxfiylik 
Sotuvchi mijoz to‘g‘risida hech qanday 
axborotga ega bo‘lmaydi. Open Market mijoz 
va uning xaridi haqida batafsil axborotga ega 
bo‘ladi, ammo uni hech kimga ko‘rsatmaydi. 

---

Xavfsizlik darajasi 
Transaksiya summasiga qarab ma’lumotlarni 
himoya qilishning egiluvchan tizimi. 
Transaksiya hajmi 
(maqsadli bozor) 
$1gacha 
Ha 
$1-100 
Ha 
$100 
Ha 
Tovar va xizmatlar 
(maqsadli bozor) 
raqamli 
Ha 
jismoniy 
Ha 
schyotlar Yo‘q 
Shunday qilib, NetCash tizimi debetlidir: to‘lov avvaldan NetCash dan xarid 
qilib olingan kuponlar orqali amalga oshiriladi. 
Ko‘rilayotgan to‘lov tizimining asosiy ko‘rsatkichlari 4.13-jadvalda keltirilgan. 
NetCash tizimi yetali darajada sodda va xavfsizligi kamroq bo‘lsa ham, undan 
keng foydalaniladi. 
NetCash tizimning kamchiliklari: Tizim anonim tizimlar sinfiga mansub bo‘lsa 
ham NetBank u chiqarga kuponlarining harakatini kuza- tib borishi mumkin (bu 
nazariy jihatdan mumkin bo‘lmagan Digi Cashdan farqli o‘laroq). 
Bu tizimning yana bir kamchiligi, u nisbatan uncha ko‘p bo‘lmagan xavfsizlikni 
ta’minlab bera oladi. 
NetChex - bu juda ishonchli ravishda himoyalangan to‘lov sxemalaridan 
biridir.Ammo uni ancha qiyinchilik bilan elektron to‘lov tizimi deb atash mumkin, 
chunki u Internet tizimga qisman asoslanadi. Amalda mijoz nomidan Internet orqali 
mijozning faqat mos ko‘rsatmalarini qa- bul qilib oluvchi sotuvchiga (oddiy) pochta 
yoki kuryer orqali uning (qog‘oz) cheklari yoziladi va yuboriladi. Ular yo‘lda o‘zga 
shaxslar tomonidan olib qo‘yilishi va ishlatilishidan yaxshi himoyalan-gan. Sotuvchi, 
albatta, hech narsa bilan ta’minlanmagan cheklarni olishi ham mumkin. Uning faqat 
bir narsaga chekni albatta olishiga ishonchi komil bo‘ladi (aytish joizki, rivojlangan 
davlatlarda bu ham oz emas, chunki ta’minlanmagan chek uchun mijoz jinoiy 
javobgarlikka tortiladi). Sotuvchi pulni darhol emas, bir necha kun ichida oladi. U 
amalda xaridorning chekini olgani uchun undan kim va nima xarid qilganini biladi 
(Net Chexning o‘zi ham). Shu sababli NetChex anonim emas. 
4.13-jadval 
NetCash to‘lov tizimining asosiy ko‘rsatkichlari 
Ko‘rsatkichlar 
Izoh 
Transaksiya qiymati 
Xaridor ham, sotuvchi ham kuponlar xarid qi- 
layotganda va ularni naqd pulga o‘tkazayot- 
ganda mos ravishda 2%dan to‘lashadi (kami- da 
$2 va $4). Sotuvchi registratsiya (ro‘yxat- dan 
o‘tish) uchun yana $19,95 to‘laydi. 
Maxfiylik 
Sotuvchi ham, bank ham mijoz to‘g‘risida hech 
qanday ma’lumotga ega bo‘lmaydilar. NetCash 
o‘z kuponlari harakatini kuzatib borishi mumkin. 

---

Xavfsizlik darajasi 
Ma’lumotlarni shifrlash umuman amalga oshi- 
rilmaydi, ammo NetCash web-brauzerlar va 
pochta dasturlarning ichki kriptografik imko- 
niyatlariga tayanadi. Kredit kartalaridan foy- 
dalanilmaydi. 
Transaksiya hajmi 
(maqsadli bozor) 
do$1 
Ha 
$1-100 
Ha 
>$100 
Maqsadga muvofiq emas 
Tovar va xizmatlar 
(maqsadli bozor) 
raqamli 
Ha 
jismoniy Ha 
schyotlar Yo‘q 
NetChextizimixavfsizliginita’minlashdadasturlarnikompyuter 
“temir”igabog‘lash, 
harbiryangima’lumotuchunshifrlashkalitiningalmashtirish, 
to‘lovamalgaoshirilganliginitasdiqlashzarurligi,“shubhali” 
hollardaschyotnimuzlatibqo‘yilishi, 
mijozhaqidafotosuratibilanbatafsilma’lumotberilishivabankma’lumotlariniInternetdan
tashqari- dauzatilishiko‘zdatutiladi. 
NetChex debetli tizim.Har bir to‘lov amalda mijozning uning nomidan NetChex 
yozib bergan hisob-kitob cheklari orqali amalga oshiriladi. 
Ko‘rilayotgan to‘lov tizimining asosiy ko‘rsatkichlari 4.14-jadvalda keltirilgan. 
NetChex tizimi afzalligi uning an’anaviy to‘lov shakllaridan foy- 
dalanishidadir.Bu mijozlar doirasini kengaytirish imkoniyatini beradi.Bundan 
tashqari, u sotuvchidan qandaydir maxsus dasturiy ta’minotni o‘rnatishni talab 
etmaydi. Oddiy pochta orqali yuborishni talab etadigan axborot, xizmatlar va jismga 
ega tovarlarni sotishdan tashqari, tizim olingan schyotlarni to‘lash uchun juda mos 
keladi. 
4.14-
jadvaldan ko‘rinib turibdiki, NetChex tizimi xaridor uchun be- 
pul, sotuvchi esa oyiga 10 $ plyus transaksiya summasidan 3-5% to‘laydi. Bu 
anchagina yuqori foiz (kredit kartalari bilan bajariladigan operatsiyalar foiziga 
qaraganda yuqoriroq) bo‘lib, tizimning sezilarli kamchiliklaridan hisoblanadi. 
NetBill to‘lov tizimi 
NetBill — bu Carnegie Mellon (AQSh) universitetida ishlab chiqilgan nisbatan 
yangi debetli elektron to‘lov tizimidir.NetBill o‘z serverining ishini G‘arbiy Amerika 
vaqti bilan faqat soat 8 dan 20 gacha kafolatlaydi. Shanba va yakshanba kunlari esa 
umuman ishlamaydi. 
NetBill tizimi debetli tizim; xaridlar to‘lovi avvaldan deponirlangan NetBill 
summalari orqali amalga oshiriladi. 
Ko‘rib chiqilayotgan to‘lov tizimining asosiy ko‘rsatkichlari 4.15- jadvalda 
keltirilgan. 
Mazkur to‘lov tizimining asosiy kamchiligi sutka (G‘arbiy Amerika. vaqti bilan 
faqat soat 8 dan 20 gacha) va hafta davomida (shanba va yakshanba kunlaridan 
tashqari) uning ish vaqtining cheklanganligidir. 

---

4.14-jadval 
NetChex to‘lov tizimning asosiy ko‘rsatkichlari 
Ko‘rsatkichlar 
Izoh 
Transaksiya qiymati 
Xaridor uchun bepul, sotuvchi oyiga 10$ plyus 
transaksiya summasidan 3-5% to‘laydi 
Maxfiylik 
Bank ham, sotuvchi ham mijoz haqida to‘liq 
axborotga ega bo‘ladi. 
Xavfsizlik darajasi 
Yetarli darajada ishonchli himoyalangan tizim. 
Mijoz nomidan yoziladi va kuryerlik xizmati 
orqali jo‘natiladi. Mijoz to‘g‘risidagi ma’lu-
motlar Internet orqali uzatilmaydi. 
Transaksiya hajmi $1gacha 
Yo‘q 
(Maqsadli bozor)
$1-100 
Ha 
>$100 
Ha 
Tovar va xizmatlar raqamli 
Ha 
jismoniy 
Ha 
schyotlar 
Ha 
Mondex to‘lov tizimi 
Mondex (mondeks) tizimi debetli tizim.To‘lov oldindan o‘z schyotidan yechib 
olingan raqamli naqd pullar vositasida (tashuvchisi smartkarta) amalga 
oshiriladi.Ko‘rib chiqilayotgan to‘lov tizimining asosiy ko‘rsatkichlari 4.16-jadvalda 
keltirilgan. 
Mondex International tizimining Mondex kartasi Buyuk Britaniya ning eng yirik 
biznes banklaridan bo‘lgan