Internet to‘lov tizimlari va ularning asosiy turlari reja

America 
Online, CompuServe, NewsPage
va
ESPNET, CyberCash, Open Market, First Virtual
kabi kompaniyalar foydalanadi. To‘lovlarning kredit sxemasi asosiy afzalliklari 
quyidagilardir: 
-
mijozlar uchun odatiyligi va huquqiy aniqlilik; 
-
MasterCard, VISA, Microsoft
va 
IBM
kompaniyalari ishlab chiqqan SET 
protokolidan foydalanilayotganligi sababli, maxfiy ma’lumot- larning yetarlicha 
yuqori darajada himoyalanganligi; 
Debet sxemasi toifasiga kliring transaksiyalari ko‘zda tutilgan elektron 
hamyonlar yordamidagi hisob-kitoblarni kiritishimiz mumkin (o‘zi- ga xos tomoni 
shundan iboratki, unda pullar kompyuterning qattiq dis- kida saqlanadi) 

---

Virtual hamyonlar tizimiga Cybercoins tizimi (CyberCash kompaniyasi ishlab 
chiqqan) misol bo’la oladi. To‘lovlar debet sxemasining afzalligi shundaki, unda 
mijozlarga kredit foiz to‘lovlari zaruriyati yo‘q. Debet kartochkalarini qo‘llash keng 
tarqalgan mamlakatlarda elektron bozordagi hisob-kitoblarni amalda qo‘llash 
jarayonini yengillishtiruvchi SETprotokolining I modelida, debet sxemalariga ko‘ra 
amalga oshirilib, ularni amalda qo‘llash jarayoni birmuncha yengillashadi. 
To ‘lovlar debet sxemasining kamchiliklari 
Debet sxemasi asosidagi to‘lovlar xavfsizligining zaruriy darajasini ta’minlash 
muammosi hozirga qadar o‘z yechimini topgani yo‘q. Bunda muammo, kredit 
sxemalariga o‘xshab, to‘lovlarda SET protokolining xavfsizlikni ta’minlashda 
samaraliroq tizim ekanligida emas, balki bu sxemalar ortida VISA yoki 
MICROSOFT nomlarining turmayotganidadir. Zaruriy xavfsizlik darajasini 
ta’minlash maqsadida bunday nomdor firmalarning qo‘llab-quvvatlamaganligi 
to‘lovlar debet sxemasini mashhur bo‘lib ketmayotganining sabablaridan biridir. 
Shunga qaramasdan mayda to‘lovlar sektorida (muammo unchalik dolzarb 
bo‘lmagan) debet sxemalar kredit sxemalar bilan muvaffaqiyatli raqobat qili- shi 
mumkin. 
Elektron pullardan foydalanuvchi sxemalar: O‘z mohiyatiga ko‘ra bunday 
sxemalar ham debet sxemalar tarkibiga kiradi. Ikki xil turdagi raqamli naqd pullar 
mavjud: smart-kartalarda saqlanuvchi va kompyuterning qattiq disklarida 
saqlanuvchi. (Misol tariqasida Digicash, Netcash, Cybercoinlarni keltirish mumkin) 
elektron hamyon bo‘yicha hamma hisob-kitoblarni bank yoki boshqa kliring 
kompaniyasi amalga oshiradi. Elektron pullar tizimida kartochkadagi yoki kompyuter 
qattiq dis- kidagi yozuvlarga muvofiq, summalar u yoki bu valutaga o‘tkaziladi. Bu 
mablag‘lar erkin konvertatsiyalanib, sotuvchi va xaridor o‘rtasidagi aloqa kanallari 
orqali to‘g‘ridan-to‘g‘ri uzatilishi mumkin. Elektron pullar bilan kliring operatsiyalari 
o‘tkazilmaydi. 
Elektron to‘lovlarning bu sistemasi o‘z mohiyatiga ko‘ra naqd pul- larga 
o‘xshashdir. To‘lov amalga oshiriladigan tizim provayderida oldindan naqd pul 
kupyuralarining elektron analoglari sotib olinadi. Masalan, Digicash kompaniyasi 
ishlab chiqqan elektron pullarning hayot sikli quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi: 
Avvalambor, mijoz o‘z kompyuterida o‘z imzosi bilan, seriya nomeri va 
nominallarini aniqlagan holda tasdiqlab, elektron kupyuralar yaratadi keyin pulni 
jo‘natadi va u yerda pullar hisob raqamiga real pul ko‘rinishida tushgandan so‘ng, 
faqatgina nominallarini bilgan holda, u kupyuralarni imzolaydi va uni qayta mijozga 
jo‘natadi. Xarid qilishda mijoz bu kupyuralarni sotuvchiga jo‘natadi. (Bunda sotuvchi 
xaridor haqida hech qanday ma’lumotga ega bo‘lmasada, xaridor o‘z kupyuralar 
seriya nomerini faqatgina o‘zi bilgani uchun ham xaridni o‘zi amalga oshirganini 
doimo isbotlab bera oladi). Sotuvchi ushbu kupyuralarni bankka taqdim etadi va bank 
ularning haqiqiyligini tekshirganidan so‘ng xaridor hisobiga o‘tkazib beradi. Hozirda 
Digicash 
tizimini 
turli 
mamlakatlarda 
bir 
qancha 
banklar 
qo‘llab 
kelmoqdalar.Masalan, 1998-yilning 4-may kuni Bank Austria o‘z mijozlariga 
Digicash kompaniyasi ishlab chiqqan Internet to‘lov tizimida qo‘llaniladigan elektron 
pullarni taklif qildi.Xususiy shaxslar bilan operatsiyalarda eng katta bank sanaladigan 
Bank Austria e-Cash texnologiyasini 1997-yil aprelida litsenziyalangan. 

---

Mijozlar biror bank bilan kelishuv imzolayotganida, ular dasturiy ta’minotni o‘z 
kompyuterlariga olishlari va bankning web-manzili (
www.bankaustria.com
) orqali 
on-line tartibda o‘z elektron pullarini faollashtirib olishlari mumkin.Shundan keyin 
bank bilan ishlaydigan turli magazinlardan xarid qilishni boshlash mumkin. 
“Elektron pullar”dan foydalanuvchi sxemalarning afzalligi: 
-
bu tizim mikroto‘lovlarni amalga oshirishda qo‘l keladi; 
-
to‘lovlarning maxfiyligi ta’minlanadi. 
“Elektron pullar” dan foydalanuvchi sxemalarning kamchilik- lari esa 
quyidagilardir: 
-
kupyuralarni oldindan sotib olish zaruriyati; 
-
kredit taklif qilish imkoniyatining yo‘qligi. 
Elektron naqd pullar SETga o‘rindosh tizimlar bilan yetarlicha yax- shi 
raqobatga kirisha oladilar. 
Elektron biznes va to‘lov tizimlarini ishlab chiqarishga ixtisoslash- gan aksariyat 
kompaniyalar qiyin ahvolda qoldilar: Stavkani nimaga qo‘yish kerak, SET tizimidagi 
to‘lovlargami yoki naqd pul bilan amalga oshiriladigan to‘lovlargami? Agar yaqin 
o‘tmishda ikkinchi variantga to‘liq ishongan bo‘lsalar, hozirda bunday ishonch 
deyarli yo‘q. Ba’zi tadqiqotlarga ko‘ra, konservativ kredit kartochkalarini baribir 
elektron naqd pullar siqib chiqaradi.