International congress of byzantine studies belgrade, 22 27 august 2016

Angeliki Strati
Thessaloniki, Greece; 
[e-mail]
Εικόνες του ζωγράφου Φράγκου Κατελάνου στην Καστοριά
Στο επισκοπείο της Μητρόπολης Καστοριάς φυλάσσονται δύο φορητές εικόνες του Χριστού 
Παντοκράτορος, διαστάσεων 106 χ 78 χ 4,5 εκ., και της Παναγίας Οδηγήτριας, διαστάσεων 106 
χ 78 χ 3, 5 εκ. με τις επιγραφές ΧΡΙΣΤΟC O ΒΗΘΛΕΕΜΙΤΗC και ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΡΑCIΩΤΙCCΑ 
αντίστοιχα. Οι εικόνες αυτές σύμφωνα με τους Καστοριανούς μελετητές Π. Τσαμίση και Γ. Αλεξίου 
ήταν τοποθετημένες, ως δεσποτικές, στο αρχικό τέμπλο του ναού της Παναγίας Ρασιώτισσας 
ενορίας Σερβιώτη στην Καστοριά, μεταφέρθηκαν προφανώς για λόγους προστασίας και ασφάλειάς 
τους, άγνωστο πότε, στο σκευοφυλάκιο της Μητρόπολης και συντηρήθηκαν από τους συντηρητές 
της αρμοδίας Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων το 1995 η πρώτη και το 2002 η δεύτερη. Ο 
ζωγραφικός διάκοσμος του εν λόγω ναού, χρονολογημένος σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή 
στα 1553, αποδίδεται σύμφωνα με τον Μ. Χατζηδάκη, το μελετητή της αείμνηστο Γ. Γούναρη 
(1980) αλλά και τους νεότερους ερευνητές στον ονομαστό Θηβαίο ζωγράφο Φράγκο Κατελάνο. 
Τόσο οι διαστάσεις των εικόνων οι οποίες προσαρμόζονται με μεγάλη ακρίβεια στις αντίστοιχες 
του αρχικού τέμπλου του ναού, όσο και η επωνυμία της Παναγίας Ρασιώτισσας στην εικόνα μας που 
παραπέμπει στον ομώνυμο Καστοριανό ναό, οδηγούν ανεπιφύλακτα στην υιοθέτηση της άποψης 
των παραπάνω μελετητών. Ειδικότερα ο αγιογράφος της εικόνας της Παναγίας Ρασιώτισσας 
αντιγράφει πιστά, παρά τις εκτεταμένες επιζωγραφίσεις και την δεξιοκρατούσα στάση της 
Θεοτόκου, την τοιχογραφία της Παναγίας, σε αβαθή κόγχη του νότιου τοίχου κοντά στο τέμπλο, 
θέση που συνήθως καταλαμβάνουν οι άγιοι στους οποίους αφιερώνεται η εκκλησία. Η επιγραφή 
ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΒΛΑΧΕΡΝΑ είναι νεότερη προσθήκη του 1903 όπως και η συνολική επιζωγράφιση. 
Η εικόνα της Παναγίας Ρασιώτισσας είναι αδημοσίευτη, ενώ για την αντίστοιχη του Χριστού 
Βηθλεεμίτη υπάρχει σχετικό λήμμα στον κατάλογο της έκθεσης Μυστήριον Μέγα και Παράδοξον, 
Αθήνα 2002, σ. 204-205, του καθηγητή Ε. Ν. Τσιγαρίδα, ο οποίος εντάσσει την εικόνα σε εργαστήριο 
της βορειοδυτικής Ελλάδος που δραστηριοποιείται κάτω από την επίδραση τρόπων της κρητικής 
σχολής και την χρονολογεί στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα. Ο ίδιος σε ομιλία του για τις εικόνες 
της Καστοριάς το Μάρτιο του 2016 στην Αθήνα, αναθεώρησε την άποψή του και, κάνοντας απλή 
μνεία, απέδωσε τις εικόνες μας στον Φράγκο Κατελάνο.
Τα κοινά τεχνικά και τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά, όπως οι περίτεχνοι ανάγλυφοι φυλλοφόροι 
φωτοστέφανοι που λειτουργούν κατά μίμηση των πολύτιμων μεταλλικών της βυζαντινής περιόδου, 
οι φυσιογνωμικοί τύποι, ο επιμελής σχεδιασμός του προσώπου, η επικρατούσα πλούσια πτυχολογία, 
το επιμελημένο πλάσιμο, η τεχνική της έντονης φωτοσκίασης με τα τριγωνικά φωτεινά επίπεδα, η 
ισορροπημένη κατανομή των λαμπρών και διάφανων χρωματισμών, το πλούσιο λαμπρό χρυσό 
βάθος, ο ίδιος τύπος γραφής τεκμηριώνουν την αρχική μας άποψη της απόδοσης των εικόνων στον 
ίδιο εμπνευσμένο δημιουργό.
Τα παραπάνω σε συνδυασμό και με τα επιμέρους φυσιογνωμικά γνωρίσματα που συνοψίζονται 
στο ωοειδές πρόσωπο που στηρίζεται σε ψηλό λαιμό, στα αμυγδαλωτά μάτια, στο μικρό σαρκώδες 
στόμα στην μακριά και λεπτή μύτη, στα αβρά χέρια με τα μακριά κοντυλένια και εύκαμπτα 

---

789
δάχτυλα, αλλά και στην διάταξη της κόμης, στο κοντό φροντισμένο γένι και στο μουστάκι στον 
Χριστό απαντώνται τόσο στη μνημειακή ζωγραφική, όσο και στις εικόνες που εντάσσονται στην 
καλλιτεχνική δραστηριότητα του Κατελάνου. Ειδικότερα παρατηρείται πολύ στενή σχέση των 
εικόνων με τη ζωγραφική του ναού της Παναγίας Ρασιώτισσας αλλά και με τα ζωγραφικά σύνολα 
που προσγράφονται στο έργο του Θηβαίου καλλιτέχνη. Πιο κοντά στις εικόνες της Μητρόπολης 
Καστοριάς βρίσκονται οι εικόνες είτε δεσποτικές είτε επιστυλίου τέμπλου είτε προσκύνησης που 
έχουν αποδοθεί από την επιστημονική έρευνα στο έργο του Κατελάνου.
Στον ίδιο ζωγράφο αποδίδουμε και τμήματα του επιστυλίου του τέμπλου της Παναγίας 
Ρασιώτισσας, παρά την κακή κατάσταση διατήρησής του. Έτσι χρονολογούμε τις εικόνες και το 
επιστύλιο τέμπλου περί τα μέσα του 16ου αιώνα.
Οι άγνωστες εικόνες της Παναγίας Ρασιώτισσας και του Χριστού Βηθλεεμίτη της Μητρόπολης 
Καστοριάς εμπλουτίζουν, με δύο ακόμη λαμπρά δημιουργήματα το καλλιτεχνικό έργο του μεγάλου 
ζωγράφου του 16ου αιώνα Φράγκου Κατελάνου.