26-variant. 1. IQt tahlilni tasgkil etish va otkazish bosqichlari. Бозор иқтисодиётида аналитик ишларнинг муваффақияти кўп жиҳатдан уни қандай ташкил этилганлигига ва режалаштиришга боғлиқдир. Одатда аналитик ишларда нафақат корхонани бошқарув таркиби, балки бошқарувнинг функтсионал органлари, жамоатчилик а`золари ҳамда меҳнат жамоасигача қатнашиши мумкин бўлади.Иқтисодий адабиётларда иқтисодий таҳлилни ташкил этишнинг қуйидаги босқичлари келтириб ўтилган:Таҳлил ўтказишнинг режаси ва дастурини тузиш босқичи. Иқтисодий таҳлилнинг дастури ва режасини тузиб олиш таҳлилни ташкил этишнинг асосий қисмидир. Бу босқичда иқтисодий таҳлил ишлари нимадан бошланиши, таҳлил утказувчи комиссияга кимлар киритилиши ҳамда таҳлил ишлари нима билан якунланиши кўрсатиб ўтилади. Бундан ташқари иқтисодий таҳлил ўтказиш дастурида қуйидагилар аниқ кўрсатилган ва белгиланиб олинган бўлиши лозим:- таҳлилнинг мақсади ва вазифасини аниқлаш;таҳлил обектини аниқлаш; иқтисодий таҳлил ишларини олиб бориш жойи;таҳлил мазмунини изохлаш ижрочиларни таркиби ва уларнинг вазифаларини белгилаш- таҳлил утказиш муддатини белгилаб олиш; таҳлил манбалари ва уларni натижаларини расмийлаштириш тартибини аниқлаб олиш. Таҳлил учун керакли бўлган манбаларни аниқлаш, йиғиш ҳамда ҳисобланадиган кўрсаткичларни белгилаш босқичи. Ушбу босқичда қуйидаги ишлар амалга оширилади:таҳлил учун зарур ма`лумотларни аниқлаш;таҳлил манбаларини тўплаш;қўшимча ма`лумотларни жалб этиш; Тўпланган ма`лумотларнинг қўғрилигини текшириш ва таҳлил учун мослаштириш босқичи. Тўпlанган манбааларни тўғрилигини текшириш ҳамда ишончлилигини аниқлашдан иборат бўлади ва ушбу манбаалар таҳлил учун мослаштирилади. Бундан ташқари ушбу босқичда қуйидагилар аниқланиб олинади- таҳлил усулларини аниқлаб олиш;- ма`лумотларни соддалаштириш;жадвал, схема ва макетларни тузиш;та`сир этувчи факторларни аниқлаш;резервларни аниқлаш. Бевосита хўжалик субектларининг барча соҳаларини белгиланган тартибда таҳлил қилиб чиқиш босқичи. Бу энг муҳим босқич бўлиб, бевосита таҳлил ишлари бажарилади, кўрсаткичлар ҳисобланади, ўзгариш сабаблари ва фарқлар аниқланади. Ушбу босқичда қуйидаги ишлар амалга оширилади:мезон кўрсаткичларини аниқлаш;- кўрсаткичларни ҳисоб-китоб қилиш ҳамда натижаларни баҳолаш;bаҳолашда экспертизадан фойдаланиш; натижаларни умумлаштирувчи мезонлар;tаҳлил натижаларини хулосага тайёрлаш. Таҳлил натижаларини умумлаштириш ва расмийлаштириш босқичи. Бу босқичда ўрганилаётган иқтисодий жараён якунланади ва ма`лум бир ўзгаришларга баҳо берилади ҳамда таҳлилга якун ясалади. Бундан ташқари ушбу босқичда ҳам қуйидаги ишлар амалга оширилиши лозим бўлади- корхона фаолияти натижаларининг ўзгариш сабабларини аниқлаш;- корхона фаолиятини яхшиланиш резервларини жамлаш;- аниқланган резервлардан фойдаланиш тадбирларини белгилаш;taҳлил натижаларини ҳисоблаш ва ҳисоботда ифодалаш.
2. Transport korxonalarida asosiy fondler harakati, holati va ulardan foydalanish tahlili. Молиявий ҳисоботни ва унинг шаклларини “ўқиш”га олимлар томонидан турлича тавсифлар берилади.
О`қиш деганда адабий тилда матнни ўқиш ва товушларда ифода этиш тушунилади. молиявий ҳисоботда эса бир ёндашув бироз мураккаблашади. Молиявий ҳисоботда матн ё`қ, унда фақат кўрсаткичлар, қаторлар ва уларга тегишли рақамлар мавжуд .
“Ўқиш” сўзи молиявий ҳисоботлар ва уларнинг шаклларига нисбатан ишлатишнинг моҳияти шундаки ушбу ҳисоботлар фақат ракамлар ифодасидаги ко`рсаткичларни тартибли жойлаштиришдан иборат матнга Ўхшайди. Матни о`қиш мумкин фақат ундаги рақамлар нимани ифода этишини билган ҳолдагина. Содда қилиб айтганда корхона молиявий аҳволини молиявий ҳисобот шаклларида рақамларда яширинган со`злар орқали билиб олишни характерлайди.
Молиявий ҳисоботни “о`қиш”ни мазмунини нима ташкил этади. Бизнингча молиявий ҳисоботни о`қиш деганда ко`рсаткичларни арифметик ҳисоб-китобларсиз уни мантиқий тавсифлаш тушунилади.
“Молиявий ҳисоботни о`қиш ва таҳлил қилиш ё`ллари” деб номланган о`қув адабиётида ҳам “Как читат баланс” о`қув адабиётида ҳам китобнинг номланишида о`қиш со`зига ург`у берилгани билан унинг ичида “о`қиш”га таснифий жиҳатдан изоҳ берилмайди.
Молиявий ҳисоботни таҳлил этиш деганда – корхонанинг муайян санага бо`лган молиявий аҳволи, фаолияти, молиявий аҳволидаги о`згаришлар ҳақидаги ахборотларни аналитик қайта ишлаш жараёнлар тизими тушунилади.
Юқоридаги манбаларда келтирилишича бухгалтерия балансини о`қиш ва таҳлил этиш мазмунини қуйидагилар ташкил этади.корхонанинг мулки, капитали ва мажбуриятларини баҳолаш;
компания ва фирмалар то`ловга қобиллиги ва ликвидлилик ко`рсаткичларини аниқлаш,kорхонанинг иқтисоди ва молиявий салоҳияти, унинг смарадорлигини баҳолаш;корхонанинг молиявий барқарорлиги, бозор ва иш активлиги ко`рсаткичларини баҳолаш;корхонанинг иқтисодий ночорлиги ва уни сог`ламлоштириш ё`лларини белгилаш;корхонанинг молиявий ахволи ва уни яхшилаш юзасидан муҳхим таклифлар хозирлаш ташкил этаdи.
Молиявий ҳисоботни о`қишда, бир хил ҳолатнинг ҳар хил жиҳатларини акс эттирувчи ҳисобот шаклларидаги ма`лумотларнинг о`заро мослигига ҳам аҳамият қаратилади. Масалан бухгалтерия балансида айрим қаторлар бошқа молиявий ҳисобот шаклининг тегишли қаторлари билан мос келиши лозим. Бу жиҳат мосликни, бухгалтерия балансининг асосий воситалар моддасини, асосий воситалар ҳаракати то`г`рисидаги ҳисобот шакли ма`лумотларига мослигида, пул маблаг`лари то`г`рисидаги қаторини пул оқими то`г`рисидаги ҳисобот шаклининг тегишли қаторларига мослигида, хусусий капитал то`г`рисидаги моддаларини хусусий капитал то`г`рисидаги шаклнинг тегишли қаторларига мослигида ко`риш мумкин.
Бухгалтерия балансини о`қиш ва таҳлил этиш орқали корхона молиявий ҳолатига баҳо беришда о`рганиладиган масалалар кенглиги сабабли уларни бир тизимга солиб олиш талаб қилинади.
