Institutim bilan faxrlanaman

2. АФФИКСЛАРНИНГ ПОЛИСЕМАНТИКЛИГИ
Ўзбек тилшунослигида ҳам, туркологояда ҳам аффиксларнинг кўп маънолилиги ҳодисасига йўл-йўлакай тўхтаб ўтилганлиги, баъзан эса баъзи аффиксларнинг бундай хусусияти жиддий тадқиқ этилганлиги маълум. Айниқса, машҳур турколог ўзбек тилшунослигининг асосчиларидан бири Аюб Ғуломовнинг қатор илмий мақолалари, айрим монографияларида эргаш морфемаларнинг кўп маънолилик хусусияти анча чуқур тадқиқ этганлиги кўзатилади. Олимнинг «Об аффиксе –ла в Узбекском языке» («Ўзбек тилидаги –ла аффикси ҳақида») «Об аффиксе -даш в Узбекском языке» («Ўзбек тилидаги –дош аффикси ҳақида»), «Об аффиксе –даш в Узбекском языке» («Ўзбек тилидаги -дош аффикси ҳақида») каби кўплаб мақолаларида у ёки бу аффикснинг, айниқса, кўп вазифалилик ва кўп маънолилик хусусиятлари тадқиқ қилинган. Афсуски, ўзбек, тилида ўз ва ўзлашган аффикслар миқдори анчагина бўлиб (100 дан ортиқ), уларнинг айримлари ана шу тарзда тадқиқ қилинган, холос. Қолган кўпгина аффикслардаги кўп маънолилик алоҳида ҳолда тадқиқот объекти бўлган эмас. «Ўзбек тили грамматикаси»да (Т., 1975) аффикслардаги кўп маънолик ҳодисасига битта пункт (9-пункт), бир абзац ажратилган бўлиб, унда –ли ва –сиз аффиксларида «эга эканлик» ва «эга эмаслик»; «ортиқ даражада эга эканлик» ва «кам даражада эканлик» маъноларини ифодалаш хусусияти мавжуд эканлиги қайд этилган. Бошқа мисоллар бошқа аффиксларнинг кўп маънолик хусусиятлари ҳақида фикр билдирилмаган. Ваҳоланки, ўзбек тилидаги жуда кўп сўз ясовчи ва шакл ҳосил қилувчи (кенг маънода қўлладик: шакл ҳосил қилувчилар ва сўз ўзгартирувчиларга нисбатан ишлатилади.-Ё.Т) аффикслар кўп маънолилик хусусиятларига эгадирлар.
Ўзбек тилшунослигида –ла, -лик, -дош, -мон, -лар, -чи, -ли каби аффиксларнинг кўп маънолилик хусусиятлари, алоҳида эътибор қаратилган ишларда (А.Ғулом, Т.Муллаев, Ё.Тожиев ва бошқалар) ўз исботини топган. Бироқ бошқа аффикслардаги кўп маънолиликни тадқиқ қилиш навбатдаги долзарб муаммолардандир. Ушбу кичик тадқиқотда ўзбек тилига форс-тожик тилларидан ўзлашиб қолган –дор аффиксидаги кўп маънолилик ҳақида имкон доирасида, қисқача тўхталишга ҳаракат қиламиз.
–дор аффикси тилшуносликка оид деярли барча адабиётларда от туркумига оид сўзлардан негиздан англашилган объектга ортиқ даражада (бирор жиҳатдан ортиқроқ) эга эканлик маъносини билдирувчи сифатлар ясовчи сифатида қайд этилади. Бошқа яна айрим адабиётларда унинг шахс оти ясовчи эканлиги ҳамда сифат ясовчи ҳам бўлиб келиши таъкидланади. Бизнингча, бу аффикс ўзбек тилига сифат ясовчи аффикс сифатида ўзлашган бўлиб,унинг воситасида ясалган айрим сифатлар кейинчалик отлашиб (конверсия) кетган: муҳрдор, чорвадор, пулдор кабилар.
Ҳозирги ўзбек адабий тилида –дор аффикси жуда кам миқдордаги ясовчи негизларга қўшилиб келиб, негиздан англашилган объектга фақат «эга эканлик» маъносини ифодалайди: ҳомиладор, ҳусндор, ярадор, салмоқдор каби. Бу тўртта сўзнинг иккитасида, яъни ҳусндор ва салмоқдор сўзларида асосан негиздан англашилган объектга эга эканлик маъноси ифодаланса ҳам, ҳар ҳолда, қисман, ортиқ даражада эга эканлик маъно қирраси сезилиб туради. Бу аффикснинг негизидан англашилган объектга эга эканлик маъноси ҳомиладор ва ярадор сўзларида аниқ сезилиб туради. Баъзан жозибадор, жондор, зарбдор, заминдор, ижарадор, муҳрдор (айримлари отлашиб кетган) каби сўзларда ҳам –дор аффиксининг негизидан англашилган объектга эга эканлик маъноси англашилиб туради. Хуллас, -дор аффикси айрим негизларга қўшилиб келганда, негиздан англашилган объектга эга эканлик маъносини ифодалаб келади.
Ўзбек тилида кенг қўлланадиган мўйловдор, соқолдор, тукдор, ёлдор каби сўзларда –дор аффикси негиздан англашилган объектнинг миқдор жиҳатдан кўплиги маъносини ифодаласа ҳам, бундан ташқари негиздан англашилган нарсанинг узунлик, қалинлик, шоплик жиҳатлардан ҳам меъёрий ҳолатдан ортиқлиги маъноларини ҳам англатади. Мўйловдор – мўйлаби қалин, шоп; соқолдор-соқоли кўп, қалин, узун; тукдор – туки кўп, қалин; ёлдор – ёли кўп, узун, қалин каби. Бундай маъно гажакдор сўзида ҳам кузатилади. Ўзбек тилидаги ширадор сўзида –дор аффикси негиздан англашилган объектнинг предметда миқдор жиҳатдан ортиқ даражада эканлигини ифодалаш хусусияти у аниқ тушунчаларни билдирувчи айрим сўзларга қўшилиб келганда ҳам кузатилади: гўштдор, гулдор, пулдор, ҳосилдор, унумдор, ҳашамдор, чиқимдор кабилар. Бу сўзлардан «гўшти, гули, пули, ҳосили, унуми, ҳашами, чиқими кўп» деган маъно англашилади. Кўринадики, бу сўзларда ҳам миқдор жиҳатдан ортиқликнинг ифодаланиши –дор аффикси орқали юзага келган.
Ўзбек тилида –дор аффиксининг негизидан англашилган объектнинг миқдор жиҳатдан (умумий миқдор) кўплигини ифодалаш хусусияти анча кенг тарқалган.
Ҳозирги ўзбек тилидаги жозибадор, зарбдор, заҳмдор каби сўзлар таркибида қўлланган –дор аффикси негизидан англашилган объектнинг таъсир этиш кучи жиҳатдан ортиқлигини ифодалайди. Бунда -дор аффиксининг маъноси кучли сўзининг маъносига тенг келади: жозибадор - жозибаси кучли; зарбдор – зарби кучли; заҳмдор - заҳми кучли.
-Дор аффикси вафодор сўзида доим вафо қилувчи деган маънони билдирса, боғдор, дўкондор, ниқобдор каби сўзлар таркибида яна бошқа маъноларни ифодалайди. Жумладан, ниқобдор сўзида у «ниқобга эга», «яхши ниқобланган» деган маънони ифодаласа, дўкондор, боғдор, чорвадор каби сўзларда аввало негиздан англашилган нарсага эга маъносини, шунингдек «негиздан англашилган нарсанинг кўпига эгалик қилувчи» деган маънони ҳам ифодалайди: дўкондор – кўп дўкони бор; боғдор – боғлари кўп; чорвадор – чорваси кўп (бу сўзлар кўп ҳолларда отлашган ҳолда қўлланади) каби.
Ҳозирги ўзбек тилида шохдор сўзи таркибида –дор аффикси негизидан англашилган нарсанинг ҳам катталик, ҳам узунлик, ҳам йўғонлик жиҳатларидан ортиқ даражада эканлигини ифодалаб келган. Билакдор сўзида қўлланган -дор аффиксида ҳам шунга жуда яқин бўлган маъно ифодаланган. Яъни билаги «йўғон, кучли» деган маъно англашилади.
Юқорида ўзбек тилида анча фаол сифат ясовчи аффикс сифатида баҳоланувчи –дор аффиксининг айрим маъноларига тўхталиш асосида ўзбек тилидаги кўпгина аффиксларнинг ҳам кўп маънолилик хусусиятлари мавжудлигини яна бир бор изоҳлашга ҳаракат қилдик. Кўринадики, -дор аффикси: а) ясовчи негиздан англашилган объектга «эга эканлик» маъносини ифодалайди. Бунда –дор аффикси ўзбек тилидаги унумли сифат ясовчи –ли аффиксига шу маъноларига кўра тенг келиб, ўзаро синонимлик муносабат ҳосил қилади; б) ясовчи негиздан англашилган объектга турли жиҳатлардан ортиқ даражада «эга эканлик» маъносини (асосий маъно) ифодалаб келади ва бундай ҳолатда, баъзи ўринларда форс-тожик тилларидан ўзлашган сен- аффикси билан синонимлик муносабатда бўлса, баъзи ҳолларда (яъни негиздан англашилган объект фақат ҳажм жиҳатдан ортиқ даражада бўлиш хусусиятига эга бўлиб, миқдор жиҳатдан белгилангандан ортиқ даражада бўла олмас), бу аффикс билан синонимлик муносабат ҳосил қила олмайди; в) –дор аффикси негизидан англашилган объект ортиқ даражада эга эканлик маъносини (асосий маъно) ифодалар экан, яъни ички маъно қирраларига ҳам эга эканлигини кўрамиз. Бу кенглик, узунлик, ҳажман катталик, миқдор жиҳатдан кўплик, қалинлик даражасининг юқорилиги, таъсир даражасининг кучлилиги, баландлик, юқорилилик каби маъно қирраларида аниқ намоён бўлади.
Морфемик полисемия кенг тарқалган. Бу морфемаларнинг полифункционаллигига боғлиқдир. Мисол сифатида –чилик аффиксини олайлик. Дарслик ва қўлланмаларда унинг қуйидаги уч маъноси фарқланади:
1. Асосдан англашилган нарса етиштириладиган соҳани ифодаловчи от: пахтачилик, уруғчилик, чорвачилик, узумчилик.
2. Асосдан англашилган нарса-ҳодисанинг борлик ҳолатини билдирувчи от: пишиқчилик, мўлчилик, арзончилик.
3. Асосдан англашилган тушунча билан боғлиқ бўлган ишни билдирувчи от: улфатчилик, тирикчилик, душманчилик.
Аксарият морфемалар полисемик табиатлидир.