«институционал иқтисодиёт»

6.2.Хуфёна иқтисодиёт таркиби 
Турли қонунчилик меъёрларига амал қилинмаслик ҳолатларининг тез-тез 
учраб туриши хуфёна (extralegal) иқтисодиёт миқдорининг индикатори бўлиб 
хизмат қилади. Бироқ, унинг миқдорий ўлчови вазифасини ҳал этишга киришишдан 
олдин хуфёна иқтисодиётнинг турли унсурларини таърифлаш лозим. Умуман 
олганда хуфёна иқтисодиёт – унда иқтисодий фаолият қонун доирасидан ташқарида 
амалга ошириладиган, яъни битимлар қонундан, хўжалик турмушининг ҳуқуқий 
меъёрлари ва расмана қоидаларидан фойдаланилмаган ҳолда амалга ошириладиган 
соҳа. Хуфёна иқтисодиёт учта унсурдан таркиб топади: норасмий, соҳта ва 
криминал иқтисодиёт. 
Норасмий иқтисодиёт – иқтисодий фаолиятнинг ошкора турлари, унда 
харажатларни пасайтириш мақсадида товарлар ва хизматларнинг қайд этилмаган 
тарзда ишлаб чиқарилиши ўрин тутади (яна бир бор таъкидлаш лозимки, давлатдан 
яшириладиган барча фаолият турлари ҳуқуқий меъёрлар билан тартибга солиниши 
мумкин эмас ва мулкчилик ҳуқуқларини ҳимоялашнинг муқобил механизмлари 
қўлланилишини талаб қилади). Соҳта иқтисодиёт - қўшиб ёзишлар, чайқовчилик 
битимлари, порахўрлик ва пулни олиш ҳамда бериш билан боғлиқ ҳар хил 
товламачилик ҳаракатлари иқтисодиёти. Криминал иқтисодиёт - қонуннинг 
(биринчи навбатда – Жиноий ва Фуқаролик кодексларининг) тўғридан-тўғри 
бузилиши ва мулкчиликнинг қонуний ҳуқуқларига тажовуз қилиш билан боғлиқ 
иқтисодий фаолият.

---

54 
Хуфёна хўжалик айланмаси, табиийки, расмий статистикага киритилмаслиги 
боис хуфёна иқтисодиёт ўлчамларини баҳолаш муаммоси долзарб ҳисобланади. 
Ушбу мақсад учун қуйидаги ёндашувлардан фойдаланилади: 
- монетар усул, у хуфёна ҳисоб-китобларда фақат нақд маблағлардан 
фойдаланилиши тўғрисидаги гипотезага асосида қурилади (нақд пул массаси 
ҳаракатининг динамикаси хуфёна иқтисодиётнинг ўлчамлари ҳақида фикр юритиш 
имконини беради); 
- харажатлар ва даромадлар баланслари усули, унда декларация қилинадиган 
даромадлар харажатлар суммаси, товарлар ва хизматлар истеъмолининг реал 
ҳажмлари билан таққосланади; 
- бандликни таҳлил қилиш, у шуни назарда тутадики, узоқ вақт мобайнида 
сақланиб келаётган рўйхатга олинмаган ишсизликнинг юқори даражаси хуфёна 
секторда бандлик учун кенг имкониятлар мавжудлигидан далолат беради (рўйхатга 
олинмаган ишсизлар сони хуфёна иқтисодиётнинг ўлчамларидан билвосита далолат 
беради); 
- технологик коэффициентлар усули, у харажатларнинг маълум технологик 
коэффициентлари асосида маҳсулот ишлаб чиқаришнинг реал ҳажми ҳақидаги 
маълумотларни олиш имконини беради (масалан, истеъмол қилинадиган электр 
энергиясининг динамикаси ва декларация қилинадиган маҳсулот ишлаб чиқариш 
динамикаси тўғрисидаги маълумотлар таққосланади); 
- уй хўжаликлари ва корхоналар раҳбарлари ўртасида сўров ўтказиш усули, у 
хуфёна иқтисодиётнинг ўлчамига эксперт баҳоларини беради; 
- социологик усул, у хуфёна битимлар амалга ошириладиган алоҳида 
меъёрларни, уларнинг жамиятда тарқалганлигини, битимларни тузишда қанчалик 
қўлланишини таҳлил қилишдан иборат. 
Ёритилган ёндашувларнинг турли хиллиги сабабли олинадиган натижаларни 
кўпинча таққослаш қийин бўлса-да, хуфёна иқтисодиёт миқдорининг айрим 
баҳоларини келтириш мумкин: (ЯИМга нисбатан фоиз ҳисобида): Италия - 15-30, 
Бельгия - 4-13, Швеция - 0,5-17, Буюк Британия - 2-16, Франция - 15, США - 3-28, 
Перу -27-28. Россияда 80-йилларнинг охирида ЯИМнинг 20 фоизга яқини, 1996 
йилда 23 фоиз. 
Юқорида айтиб ўтилганидек, қонунга бўйсунишнинг юқори нархи ва хуфёна 
иқтисодиётнинг катта ўлчамлари ўртасида тўғридан-тўғри боғлиқлик мавжуд. Бироқ 
хуфёна режимда алмашувларни амалга ошириш ҳам харажатлар билан боғлиқ. 
Харажатларнинг бир турида тежалишга эришган хуфёна иқтисодиётда фаолият 
юритувчи субъектлар бошқа харажатларни кўпроқ амалга оширишади – улар 
«хуфёналик нархи»ни тўлашга мажбурдирлар. Хуфёналик нархи бир неча 
унсурлардан таркиб топади.