«институционал иқтисодиёт»

Ҳуқуқий санкциялардан бош тортиш билан боғлиқ харажатлар
қуйидагиларни ўз ичига олади: солиқ ва бошқа молиявий маслаҳатчилар 
хизматларига ҳақ тўлаш; ишлаб чиқариш ҳажмининг чекланиши ва реклама 
натижасида йўқотилган фойда (корхона қанчалик катта бўлса ва у реклама 
кампаниясини қанчалик фаол юритса, назорат қилувчи органларнинг эътибори 
доирасига тушиш имконияти унда шунчалик катта); «иккиёқлама» бухгалтерияни 

---

55 
юритиш харажатлари ва шу муносабат билан юзага келадиган корхонадаги ҳисоб 
юритиш ва назорат қилишдаги қийинчиликлардан кўриладиган йўқотишлар. 
Даромадлар трансферти билан боғлиқ харажатлар
. Ҳатто солиқлар 
тўлашдан бош тортувчи иқтисодий субъектлар ҳам ўз фаолиятидан фойдали 
самарани давлат билан баҳам кўради, бироқ бунда улар бунинг эвазига давлатдан 
ҳеч нарса олишмайди. Гап шундаки, барча иқтисодий субъектлар билвосита 
солиқлар ва инфляция солиғини тўлашади (биринчи навбатда бу хуфёна 
алмашувлар чоғидаги мутлақ нақд пулларга тааллуқли). Лекин трансфертлар бир 
томонлама хусусиятга эга – ошкора иқтисодий субъектлардан фарқли ўлароқ, 
хуфёна иқтисодий субъектлар бузилган мулкчилик ҳуқуқларини ҳимоялаш 
юзасидан давлатга мурожаат эта олишмайди. Бунга, шунингдек, кредит олиш билан 
боғлиқ қийинчиликларни ҳам қўшимча қилиш лозим – чунки ўз фаолиятини 
яширувчи субъектлар ўзининг кредитга лаёқатлилигини бухгалтерия балансида 
асослай олишмайди. 
Солиқлар ва иш ҳақига ҳисоблаб ёзишлардан бош тортиш билан боғлиқ 
харажатлар
. Даромад солиғи, ижтимоий суғурта фондига ва пенсия жамғармасига 
мажбурий тўловлардан бош тортиш корхонага иш ҳақини тўлашга тежаш имконини 
беради, лекин бунда меҳнатнинг ўрнини сармоя билан босиш ва техика билан қайта 
жиҳозлашдан манфаатдорликни пасайтиради. Арзон меҳнат корхонани «йўлдан 
оздиради». Бундан ташқари, қўшилган қиймат солиғини ундириш тадбири хуфёна 
фаолият соҳасини фақат ишлаб чиқариш занжирининг четки бўғинлари – чакана 
савдо ва хомашёга ишлов беришнинг бошланғич босқичлари билан чеклайди. Чунки 
ишлаб чиқариш жараёнининг айнан бошланғич босқичларида ҚҚСни 
тўламасликдан кўриладиган фойда энг кўп миқдорга етади, айни пайтда оралиқ 
босқичларда оралиқ маҳсулотнинг хуфёна ётказиб берувчилари ошкора етказиб 
берувчиларга қараганда ютқазиш ҳолатига тушиб қолишади.
Қонуний қайд этилган мулкчилик ҳуқуқларининг мавжуд эмаслиги билан боғлиқ 
харажатлар. Мулкчилик ҳуқуқларини хуфёна тафсирлаш фақат ижтимоий 
санкциялар ва муносабатларни шахслаштириш йўли билан ижтимоий тузилмалар 
доирасида амалга оширилиши мумкин. Мулкчилик ҳуқуқлари ошкора (фуқаролик 
келишуви асосида) эмас, балки ижтимоий (анъанавий келишувлар асосида) 
белгиланади ва ҳимояланади. Шунинг учун фақат барча трансакциялар ижтимоий 
тузулма - қабила, оила-қариндошчилик ёки қўшни жамоа, миллий доиралар ичида 
амалга оширилганда, ҳуқуқларни алмашиш ва ҳимоялаш харажатлари жуда паст 
бўлади. «Четдан» инсон иштирокидаги ҳар қандай битимда мулкчилик ҳуқуқларини 
ҳимоя қилишнинг иқтисодий механизмлари амал қилмай қолади. Демак, ҳуқуқлар 
фақат улар ичида энг юқори нархни тўлашга тайёр бўлган (яъни энг самарали ҳуқуқ 
эгаси) харидор топилиши шарт бўлмаган инсонларнинг қатъий чегараланган 
доирасига мумкин. Коуз теоремасининг бажарилмаслигидан ташқари, мулкчилик 
ҳуқуқларини капиталлаштириш, ҳуқуқларни эркин ўтказишнинг иложсизлиги ҳам 
маълум шахслар доираси томонидан ҳуқуқлар билан алмашувни чеклашнинг 
натижаси ҳисобланади (ўзбошимчалик билан эгаллаб олинган ер участкасини 
сотишнинг иложи йўқ). Де Сото хуфёна қайд этилган мулкчилик ҳуқуқларини 
таърифлаш учун «жонсизлантирилган сармоя» атамасидан фойдаланади: ушбу 

---

56 
сармоядан гаров сифатида фойдаланиш, уни гаровга инвестиция қилиш, эркин 
сотиш, баъзан эса шунчаки мерос қилиб қолдириш мумкин эмас. 
Шартнома тизимидан фойдаланишнинг имконсизлиги билан боғлиқ 
харажатлар
. Шартномаларни тузишнинг хуфёна тадбири унда кўплаб иқтисодий 
субъектлар иштирок этадиган узоқ муддатли лойиҳаларнинг амалга оширилишини 
қийинлаштиради. Чунки узоқ муддатли лойиҳага маблағлар қўйишга ундовчи омил 
бўлиб унда иштирок этувчи инсонларнинг шахсий нуфузи эмас, балки нима 
бўлишидан қатъи назар сармоядорларнинг ҳуқуқлари ҳимояланишига ишонч 
ҳисобланади. Ҳақиқатдан ҳам, шартномани қайта кўриб чиқиш зарурати туғилган 
ҳолларда иштирокчилар битимнинг томонларнинг ҳеч бири ундан манфаатдор 
бўлмаган барча икир-чикирларига эътибор қаратиши лозим бўлган суд ёки 
арбитражга мурожаат эта олишмайди. 
Хуфёна битимнинг мутлақ икки томонлама хусусияти билан боғлиқ 
харажатлар
. Фаолиятни ва унинг натижаларини қонундан яширишга уриниш 
хуфёна битим иштирокчилари доирасини мумкин қадар чеклашга ундайди. Хуфёна 
битим кўпроқ икки томонлама хусусиятга эга. Битимдан манфаатдор бўлган учинчи 
шахслар (масалан, стихияли юзага келадиган бозорлар яқинидаги мавзелар аҳолиси) 
унинг иштирокчилари доирасидан чиқарилган ва, демак, уларнинг манфаатлари 
битимда ҳисобга олинмайди. Бошқача айтганда, зарарли фойдаланиш ҳуқуқи, 
одатда, хуфёна ҳуқуқни тартибга солиш соҳасидан ташқарида қолади. 
Низоларни 
ҳал 
этишнинг 
хуфёна 
тартиботларидан 
фойдаланиш 
харажатлари
. Ошкора суд-ҳуқуқ тизими низоларни ҳал этишнинг қатор 
субститутларига – оилавий-қариндошчилик ва мафия механизмларига эга. Юзага 
келган низоларни ҳал этиш учун иккала муқобил вариантдан ҳам фойдаланиш 
харажатлар билан боғлиқ. Биринчидан, кўп сонли қариндошлар, юртдошлар ва 
бошқа «ўзиникилар» билан яхши муносабатларни ушлаб туриш эътибор 
белгиларини қаратиш учун вақт ва хизматлар алмашиш учун маблағлар талаб 
қилади. Иккинчидан, суд ва куч тузилмалари функциясини бажарувчи мафия 
хизматларига мурожаат этиш ўзига хос солиқни тўлаш зарурати билан шартланган. 
Ҳатто Италияда ушбу солиқ алоҳида– pizzo номига эга бўлган. Ушбу солиқнинг 
миқдори ё корхона айланмасига нисбатан фоизларда, ёки мафия томонидан 
бизнесни ҳимоялаш ва низоларни ҳал этиш бўйича кўрсатилган хизматларга 
эквивалнт ҳисобида ҳисоблаб чиқилади. Бунда давлатдан фарқли равишда мафия ўз 
хизматларининг ҳар бир фойдаланувчисига «солиқнинг» алоҳида миқдорини 
белгилаган ҳолда монополчини камситувчи сиёсатни олиб боришга қодир бўлади. 
Ошкора тузилмага қараганда мафия фаолиятининг локал хусусияти ахборот 
манбаларининг анча кенг доирасидан фойдаланишидир.