«институционал иқтисодиёт»

Турли иқтисодиётда ҳаракат қилувчи корхоналар фаолият кўрсатиши мезонлари 
Таққослаш 
мезонлари 
Б
корхона
А
корхона 
J 
корхона 
Ў 
корхона 
Мақсадли 
функция 
Нормал юкламали 
режани бажариш 
Фойдани ошириш 
Ишлаб чиқариш ва сотиш 
ҳажмларини ўстириш 
ҳисобидан ташкилий 
квазирентани ошириш 
Корхонанинг омон қолиши, меҳнат 
жамоасини сақлаб қолиш 
Мулкчилик 
таркиби 
Формал-давлат, 
«идораларнинг» оеал 
мулки 
Акциядорлар ичида 
жисмоний шахслар 
устунлик қиладиган 
акциядорлик 
Формал-акциядорлик, жамоа 
корхонаси элементларига эга 
бўлган реал акциядорлик 
Формал-акциядорлик, реал – 
«рекомбинацияланган» 
«Принципал» 
«Идора» (вазирлик, 
идора) 
Якка акциядорлар 
Акциядорлар ва квазидоимий 
ходимлар иттифоқи 
Корхона раҳбарияти 
Бюджет 
чекловларининг 
қатъийлик 
даражаси 
0-2 
4 
3-4 
2-3 
Ташқи муҳит 
тавсифи 
Барқарор 
Хатар
Хатар
Номалум 
«Принципал-
агент» 
муаммосини ҳал 
этиш усуллари 
Учта шаклдаги бевосита 
назорат (маъмурий, 
партия, касаба 
уюшмалари ёки кенгаш) 
«Овоз бериш» ёки 
«чиқиш» орқали 
«Агентлар» иттифоқи сифатида 
фирма моделидан фойдаланиш 
Корхона раҳбарияти ва унинг 
ходимларининг ўзаро 
муносабатларидаги патернализм 
сиёсати 
Хўжалик 
алоқалари 
таркибини 
белгилаб берувчи 
омиллар 
Барча горизонтал 
алоқалар вертикал 
алоқалар орқали 
(ресурсларни 
ажратиш
доирасида) амалга 
оширилади 
Трансакция 
харажатларини 
пасайтириш 
Трансакция харажатларини 
пасайтириш ва хатарни турли 
эшелонлар таркибидаги ўзаро 
боғлиқ корхоналар ўртасида 
тақсимлаш 
Илгари юзага келган алоқаларни 
сақлаш, юқори трансакция 
харажатлари туфайли янги 
алоқаларни қидиришдан бош тортиш 
Давлат билан 
ўзаро 
Режа органи 
буйруқларига бўйсуниш 
Тўлиқ мустақиллик 
Бошқа корхоналар билан 
низолар пайдо бўлганида ҳакам 
Расмана мустақиллик, лекин давлат 
пассивларни бошқаришни реал 

---

100 
муносабатлар 
сифатида фойдаланиш 
марказлаштириш доирасида 
мажбуриятларнинг бир қисмини ўз 
зиммасига олади 
Бандлик сиёсати 
Ресурслар 
тақчиллигининг 
кутилаётган миқдоридан 
функция сифатида 
меҳнатга бўлган талаб 
Маҳсулотга бўлган 
талаб ва ходимнинг 
меҳнат 
унумдорлигидан 
кутилаётган 
миқдоридан функция 
сифатида меҳнатга 
бўлган талаб 
Квазидоимий ходимларнинг 
меҳнатига бўлган талаб 
барқарор, маҳсулотга нисбатан 
кутилаётган талаб фақат қисман 
ва вақтинчалик бандлик 
миқдорига таъсир кўрсатади 
Меҳнат жамоасининг ўзагини сақлаб 
қолишга бўлган интилиш туфайли 
меҳнатга бўлган талаб барқарор, 
ихтиёрий ишдан бўшашлар 
ҳисобидан ортиқча бандлик «навеси» 
қисқаради 
Иш ҳақи сиёсати 
Ягона тариф сеткаси 
асосида қатъий 
белгиланган 
Энг юқори меҳнат 
унумдорлигига қараб 
мослашувчан 
Ходимнинг даражалар 
иерархиясидаги ўрнига қараб 
қатъий белгиланган 
қатъий белгиланган 
Касаба уюшмаси 
шакли 
Тармоқ 
Тармоқ 
Корхонанинг касаба уюшмаси 
Тармоқ 
Касаба 
уюшмасининг 
функцияси 
Ходимларни назорат 
қилишнинг қўшимча 
механизми; ижтимоий 
бойликларни тақсимлаш 
Ходимлар ва иш 
берувчилар ўртасида 
низолари пайдо 
бўлганида воситачи 
Оддий ишчилардан тортиб то 
дирекциягача барча 
«инсайдерлар» манфаатларини 
намоён этиш 
Касаба уюшмалари паст сафарбар 
этувчи салоҳиятга эга 

---

101 
Хулоса 
1. «Принципал-агент» муаммоси ҳар қандай ташкилот фаолият кўрсатишини 
мураккаблаштиради. «Агент»дан «принципал»нинг фойдалилигини оширувчи 
ҳаракатларни кутишади, лекин «агент» ҳамма вақт ўзи билан «принципал» ўртасида 
мавжуд бўлган ахборот асимметриясидан ўз фойдаси йўлида ва «принципал» 
манфаатларига зид равишда фойдаланишга ҳаракат қилади. Муаммони ҳал этиш 
йўллари бир нечта: юқори ҳаражатлар билан боғлиқ бевосита назоратни 
кучайтириш; «принципал» томонидан «агентлар» мусобақасининг ташкил этилиши;
«агентлар»нинг ташкилот фаолиятининг даромадларида иштирок этиши ва 
«агентлар»нинг ўзлари томонидан «принципал» функцияларининг бажарилиши. 
«Принципал-агент» муаммосини ҳал этишнинг ушбу вариантлари фирма ички 
тузилмаси учта хилининг табиатини изоҳлайди: унитар, холдинг ва 
мультидивизионал. 
2. Фирманинг ички тузилиши таркибини шартлаб берувчи омилларнинг ҳар 
бир ўзига хос комбинацияси ташкилий маданият асосида ўзини ўзи такрор ишлаб 
чиқариш тенденциясига эга. Гап ташкилотнинг траектория бўйича ривожланиши 
ҳақида бораяпти. «Ривожланишнинг тарихий шартланганлик самараси»нинг мавжуд 
бўлиши корхоналарнинг тўртта идеал хили ҳақида гапириш имконини беради: 
буйруқбозлик иқтисодиётида ҳаракат қилувчи корхона, 
А
фирма, 
J 
фирма ва ўтиш 
хилидаги корхона. Корхоналарнинг бундай хиллари буйруқбозлик иқтисодиётида 
(шўролар хилидаги иқтисодиётда), мутлақ рақобат иқтисодиётида (Америка 
хилидаги иқтисодиётда), иқтисодиётнинг корпоратив моделида (япон хилидаги 
иқтисодиётда) ва ўтиш иқтисодиётида юзага келган омилларнинг ўзига хос 
комбинацияларини акс эттиради.