«институционал иқтисодиёт»

 
9.5. Фирмаларнинг асосий хиллари 
Корхоналар ривожланиши траекторияларининг ўзига хос хусусияти 
корхоналар ташкилий тузилишидаги миллий фарқларни белгилаб беради. Бугунги 
кунда исталган мамлакатдаги йирик корхоналарнинг аксарияти жаҳон бозорида 
юзага келган тенденцияларни ҳисобга олган ҳолда ҳаракат қилишига қарамай, 
уларнинг ташкилий тузилишлари ва улар томонидан амалга ошириладиган 
стратегияларнинг хилма-хиллиги кузатилади. Чунки ташкилий ривожланиш 

---

92 
траекториясини танлашга таъсир кўрсатган омиллар йиғиндиси ҳар бир мамлакатда 
ҳар хил.
Ташкилий ривожланиш траекториясини белгилаб берувчи омиллар жумласига 
қуйидагилар киради: 
-
институционал муҳит, шу жумладан институционал ривожланиш 
траекторияси; 
-
активларнинг ўзига хослик даражаси (рақобот бозорининг ривожланганлик 
даражаси); 
-
ташқи муҳитнинг ноаниқлик даражаси (бозорнинг барқарорлик даражаси); 
-
хатарга мойиллик даражаси (мамлакат аҳолисининг умумий сонида хатарга 
нисбатан бетараф бўлган инсонлар улуши); 
-
ижтимоий-иқтисодий ривожланишнинг умумий даражасига боғлиқ бўлган 
битимларнинг мураккаблик даражаси; 
-
қонундан фойдаланиш нархи ва хуфёналик нархининг нисбати. 
Ташкилий ривожланиш миллий траекториясининг фарқлари нафақат 
тузилмаларга – унитар, холдинг ёки мультидивизионал, – балки уларнинг мақсадли 
функциясига, корхонанинг етказиб берувчилар, истеъмолчилар ва ёлланма ходимлар 
билан 
муносабатлардаги 
хатти-ҳаракатига, шунингдек 
корхона 
фаолият 
кўрсатишининг кўплаб бошқа параметрларига тааллуқли. Энди корхоналарнинг бир 
неча идеал хилларини ёритишга ҳаракат қиламиз: буйруқбозлик иқтисодиётида 
ҳаракат қилувчи корхона (
Б 
корхона); Америка фирмаси (
А
фирма); Япония 
фирмаси (
J 
фирма) ва ўтиш хилидаги корхона (
Ў
корхона). 
1. Буйруқбозлик иқтисодиётида ҳаракат қилувчи корхона.
Корхонанинг ушбу 
хилига нисбатан қизиқиш асосан шу билан боғлиқки, Россия ва Шарқий Европа 
корхоналари катта қисмининг илдизи буйруқбозлик иқтисодиётига бориб тақалади. 
Буйруқбозлик иқтисодиётида ҳаракат қилувчи корхона фойдани кўпайтиришга эмас, 
балки нормал юкламали режани бажаришга йўналтирилган. «Принципал» (режа 
органи)нинг фармойиши мутлақ хусусиятга эга эмас, балки муҳокама ёки 
режали 
савдо
нинг предмети ҳисобланади. 
Бу ерда «принципал» сиймоси алоҳида таҳлилни талаб қилади. Коммунистик 
мафкурага мувофиқ социализмда ўз манфаатларининг вакили – режа органи орқали 
Б корхона
фаолияти устидан ўзининг назорат қилиш ҳуқуқини амалга оширувчи 
барча меҳнаткашлар «принципал» бўлиб ҳисобланарди. 
Лекин назорат қилишнинг самарали механизмлари фақат режа органи билан 
корхона дирекцияси ўртасида ҳамда корхона дирекцияси билан унинг ходимлари 
ўртасидаги муносабатларда юзага келар эди. Ишлаб чиқариш топшириқларини 
бажаришдаги қатъий интизомига назорат қилишнинг учта механизми – партия 
Ушбу савдода корхонанинг овози рухсатнинг юқори 
чегараси, нормадан тепага чиқиш ҳақида огоҳлантиради, 
юқори турувчи органнинг овози эса рухсатнинг қуйи чегараси, 
нормадан қуйига оғиш ҳақида эслатади».