Inson va tuproq” kitobi “Jayron” ekologik markazi

To`palang suv ombori- Surxondaryoning oʻng irmogʻi — Toʻpolondaryoda qurilgan yirik gidrotexnika inshooti. Surxondaryo viloyati Uzun qishlogʻidan 1,5 km uzoqlikda joylashgan. Suv ombori qurilishi 1983-yilda boshlangan. Sugʻorish va gidroenergetika maqsadlariga xizmat qiladi. Daryo suvini mavsumiy yigʻadi. Suv ombori oʻzanli tipda. Tarkibida tosh-tuproqli toʻgon, suv chiqarish va suv tashtama inshootlari, GES bor. Loyixaga koʻra toʻgʻoni uzunligi 410 m, balandligi 180 m. Surxondaryo viloyatining Denov, Shoʻrchi, Qumqoʻrgʻon tumanlaridagi ekinzorlarni sugʻorishda foydalaniladi, bir qator kanallarga suv beradi, GES quvvati viloyatning janubiy hududlarida elektr energiyasi taʼminotini yaxshilaydi.

To`pgul-bir-biriga yaqin joylashgan bir nechta gullar yig`indisi. Ko`pchilik o`simliklarda gullar to`pgullarda yig`iladi. Gullari asosiy gulpoya (to`pgul o`qi)da joylashgan top`gullar oddiy to`pgul deyiladi. Bir qancha oddiy to`pgullarning yig`ilishidan murakkab top`gul hosil bo`ladi. Noaniq to`pgul quyidagi ko`rinishda bo`ladi: 1) boshoqsimon to`pgul – zubtrum, bug`doy, arpa kabilar; 2) so`ta – makkajo`xorida; 3) kuchala – yong`oq, terak, tol kabilarda; 4) shingilsimon top`gul – turp, oq akatsiya; 5) ro`vak – uzum, siren (nastarin), qamish kabilarda; 6) qalqonsimon to`pgul – olma, nok kabilarda; 7) soyabonsimon to`pgul – piyoz, olcha, sabzi kabilarda; 8) kallaksimon to`pgul – beda, sebarga kabilarda; 9) savatchasimon to`pgul bo`tako`z, kungaboqar kabilarda bo`ladi. Aniq top`gul quyidagi ko`rnishlarda bo`ladi: ayri to`pgul – chinnigul; 2)gajak to`pgul; 3)burma to`pgul.

To`qay mushugi-(Felis chaus) — mushuklar urugʻiga mansub yirtqich sut emizuvchi hayvon. Uning uzunligi 54— 94 sm, dumi 30 sm cha bo`ladi. To`qay mushugi Shimoli Sharqiy Afrika, Gʻarbiy va Janubi Sharqiy Osiyo vodiylaridagi chakalakzorlarda yashaydi. Oʻrta Osiyo daryo vodiylari (Sirdaryo va Chu), Kaspiy dengizining gʻarbiy qirgʻogʻida, toʻqaylarda (nomi shundan), qamishlar va butalar orasida uchraydi. Ovlanadigan baʼzi hayvonlar va qushlarni yeb, zarar keltiradi. Ularning quloqlari uchida kalta tutam yungi bor. To`qay mushugi sariqkulrang tusda, tanasining osti ochiqroq rangda bo`ladi. Oʻzbekiston Respublikasi Qizil kitobiga kiritilgan.

To`qay-qamish bosib yotgan botqoq yer, daryo bo`yidagi qalin changalzor o`rmon. To`qayda suv serob, tuprog`i namroq va yumshoqroq bo`lganidan o`simlik hamda hayvonot dunyosi o`ziga xos bo`ladi. To`qayda daraxtlar bilan birga butalar, o`tlar ham qalin o`sadi. O`rta Osiyo to`qaylarida terak, zarang, tol, yulg`un, jiyda, jing`il, turang`il, qamish ko`p o`sadi. Hayvonot dunyosi — to`ng`iz, kiyik, chiyabo`ri, to`qay mushugi, tustovuq va boshqalar yashayi.