Инсон ҳУҚУҚларини ўрганиш услубий қўлланма Ўзбекистон республикаси

8) жиноятчи сифатида тахмин қилинган шахсни таъқиб қилиш. Қийноқни қўллаган шахслар жавобгар ҳисобланиб жазоланиши шарт. Ушбу принцип қидирилаётган жиноятчи жойлашган жиноят содир этилган жойдан, жиноятчи ҳамда жабрдийданинг миллатидан қатъи назар, қўлланилиши зарур;
9) ўқитиш. Жиноятчиларни қамоққа олиш, уларни сўроқ қилиш ва қамоқдаги шахслар билан муносабатда бўлиш фаолияти билан шуғулланувчи ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларнинг барча ходимларига қийноқ жиноятлиги тўғрисида тушунтиришлар олиб бориш лозим. Шу билан бир қаторда, юқорида номлари кўрсатилган ходимлар ҳар қандай қийноқни амалга ошириш билан боғлиқ буйруқларни бажармасликлари ҳақида ҳам огоҳлантирилиши зарур;
10) зарарнинг қопланиши ва реабилитация. Қийноқ оқибатида жабр кўрган шахслар зарарнинг молиявий йўл билан қопланиши ҳуқуқига эга бўлишлари шарт. Жабр кўрган шахслар зарур тиббий ёрдам ва реабилитация билан таъминланишлари лозим;
11) халқаро ҳамкорлик. Давлатлар қийноқни қўллашда айбдорларни ушлаш юзасидан барча давлатларнинг ҳукуматлари билан алоқалар ўрнатиш имкониятларидан фойдаланишлари шарт. Қийноққа қарши самарали ва тезкор терговни амалга ошириш бўйича давлатлараро механизмлардан фойдаланиши ва уларни ишлаб чиқиши зарур. Давлатлар қуролли кучлар, ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ва хавфсизлик хизмати ходимларини тайёрлаш юзасидан тажриба алмашишда қийноқни қўлламасликни таъминлашлари муҳим;
12) халқаро шартномаларни ратификация қилиш. Барча давлатлар индивидуал шикоятлар билдириш жараёнини ҳуқуқий тартибга солувчи «Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пакт» ва унга факультатив протоколни, шунингдек қийноқдан ҳуқуқий ҳимоя қилиш воситалари ва кафолатларини ўзида акс эттирган халқаро шартномаларни ратификация қилишлари керак;
13) қийноққа қарши қўмитанинг фаолияти. БМТ Қийноққа қарши қўмитасининг тавсиялари ҳамда Конвенциянинг асосий шартарини ижро этиш бўйича давлатларнинг миллий ҳисоботларини кўриб чиқиши лозим Қийноққа қарши кураш амалиёти даставвал 1948 йилда қабул қилинган «Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси» ҳамда Геноцид жиноятларининг олдини олиш ҳамда уларни жазолаш тўғрисидаги конвенциядан бошланган. Ушбу ҳужжатлар 1966 йилда қабул қилинган «Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пакт» ҳамда 1984 йилдаги Қийноққа ва бошқа шафқатсиз, ноинсоний ва қадр-қимматни таҳқирловчи муомала ва жазо турларига қарши кураш тўғрисидаги конвенция ёрдамида тасдиқланди.
Конвенцияда ҳар бир давлат ўз юрисдикциясидаги борасида ҳар қандай ҳудудда қийноқ билан боғлиқ ҳолатларнинг олдини олиш бўйича самарали қонунчилик, маъмурий ва бошқа чораларни кўриши зарурлиги белгилаб қўйилган (2-модданинг 1-б.). Уруш ҳолати ва таҳдиди, ички сиёсий тартибсизлик ёки ҳар қандай фавқулодда ҳолатлар қийноқни оқлаш билан боғлиқ сабаб сифатида баҳоланмайди (2-модданинг 2-б.). Бундан ташқари, 1-параграфнинг 3-моддасида: «Ҳеч қандай иштирокчи давлат шахсни унга жўнатилаётган давлатда қийноқни қўллаш билан боғлиқ жиддий асослар мавжуд бўлган ҳолатда бошқа давлатга жўнатиши, қайтариши ва бериши тақиқланади», дейилган.
Қайд этиш керакки, Ўзбекистон Республикасининг қонунчилигида халқаро ҳуқуқий ҳужжатлар, инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги нормалар ва умум эътироф этилган тамойиллар, шунингдек универсал халқаро шартномалардан бири Қийноқ ҳамда муомала ва жазолашнинг қаттиқ шафқатсиз, инсонийликка зид ва қадр-қимматни камситувчи турларига қарши конвенция нормалари ҳам ўз ифодасини топган.
Унда нафақат инсон ҳуқуқлари, балки инсон ҳуқуқларини таъминлашнинг кафолатлари ҳам ёритиб берилган. Ушбу конвенция халқаро ҳужжатлар тизимининг умум эътироф этилган инсон ҳуқуқлари манбалари орасида ва ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар фаолияти борасида муҳим аҳамият касб этади. Ушбу халқаро ҳуқуқий ҳужжатда халқаро ҳуқуқ нормаларининг миллий қонунчиликлар олдидаги мавқеи кўрсатиб ўтилган. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг «Муқаддима»сида белгилаб қўйилганидек, ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ўз фаолиятларида инсон ҳуқуқлари соҳасидаги умум эътироф этилган халқаро стандартларга амал қиладилар.
Бироқ ҳозирги халқаро муносабатларнинг ўзига хос жиҳатларидан бири, нафақат халқаро ҳаётда, балки жамиятнинг ички ҳаётида ҳам халқаро орган ва ташкилотлар резолюцияларининг таъсири ўсиб бориши ҳисобланади. Кўриб чиқилаётган муаммода қайд этилган ўзига хослик қийноққа қарши конвенцияни ҳамда унинг меъёрий табиатини таҳлил қилишни талаб этмоқда. Шу нуқтаи назардан Ўзбекистон Республикасининг ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари, шу жумладан, ички ишлар органлари томонидан қийноқ ва шунга ўхшаш шафқатсиз муомаланинг қўлланишига йўл қўймаслик мақсадида ушбу ҳужжатнинг нормаларига оид билимларнинг аҳамияти жуда ҳам муҳимдир.


3-мавзу. Коррупция тушунчаси ва моҳияти. Коррупцияга жиноятининг таркибий тузилиши ва белгилари. Коррупцияга қарши курашувчи ҳуқуқни муҳофаза қилувчи идоралар тизими ва ваколатлари.


Инсоният тарихидан маълумки, коррупция жамиятни емирадиган, шахсни ахлоқий жиҳатда инқирозга учратадиган, ҳар қандай давлат иқтисолиётига салбий таъсир қиладиган ижтимоий иллатдир. Мустақиллик даврида Биринчи Президент И.А. Каримов раҳбарлигида тарихан қисқа давр ичида мамлакатда қонунийлик ва ҳуқуқ-тартиботни таъминлашнинг, шунингдк коррупцияга қарши курашишнинг ҳуқуқий асослари шакллантирилди. Унинг “Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари” асарда қайд этилганидек, тоталитаризмдан демократия ва бозор муносабатларига ўтишдаги мураккаб ижтимоий-иқтисодий муносабатлар жамиятни бир текисда ривожланиш суръатларига доимо ҳам ижобий таъсир этавермайди. Бу даврда коррупцияни пайдо бўлиши натижасида аҳлоқ ва одоб меъёрларига путур етади. Демократия ва бозор муносабатларига ўтиш даврида коррупцияни авж олиши – бу узоқ давом этган тоталитар тузумдан кейин шаклланадиган, ҳар бир шахснинг ўз имкониятларини юзага чиқишига шарт-шароитлар яратдадиган демократик эркинликлар туфайли авж оладиган касалликдир. Бу каби шароитларда мансабдорларга энча эркинликлар берилиши оқибатида уларнинг баъзалари ўз манфаатларини жамият ҳамда давлат манфаатларидан юқори қўя бошлайди. Унинг натижасида коррупция пайдо бўлади.
Президент Ш.М.Мирзиёев коррупцияни моҳияти ва унга қарши курашиш зарурлиги ҳақида қуйидаги фикрни бежиз айтмаган эди: “Жамият ривожига ғов бўлаётган яна бир иллат – бу коррупция балосидир. Бундай хатарга қарши курашиш мақсадида яқинда Қонунчилик палатаси томонидан қабул қилиниб, Сенатга юборилган “Коррупцияга қарши курашиш тўғрисида”ги қонунни тезроқ амалиётга жорий этиш чора-тадбирларини кўришимиз лозим. Буларнинг барчаси, ўз навбатида, инсон ҳуқуқ ва манфаатларини ишончли ҳимоя қилиш тизимини такомиллаштиришга, халқимизнинг давлат ҳокимиятига бўлган ишончини янада мустаҳкамлашга хизмат қилади”¹⁹. 
Коррупция – шахсни мансаб мавқеидан шахсий мақсадларда фойдаланиш билан боғлиқ бўлган жиноят туридир. Коррупциявий фаолият хуфёна иқтисодиётнинг асосий зарарли ва емирувчи турларидан бири ҳисобланади. Аксарият ҳолларда коррупция деганда давлат мансабдорлари томонидан ўз шахсий манфатларни кўзлаб бойлик орттириш мақсадида фуқаролардан пора олиши, қонунга хилоф равишда бойлик орттириши тушунилади. Лекин, умуман олганда, давлат мансабдорларигина эмас, балки, корхона ёки фирмаларнинг менежерлари ҳам коррупцияга доир муносабатларнинг иштирокчилари бўлиши мумкин. Бунда кўпинча поралар пул билан эмас, балки бошқа шаклларда олинади; коррупцияга доир жиноятларнинг ташаббускорлари баъзан тадбиркорлар бўлиши ҳам мумкин.
Ўзбекистон Республикасининг 2017 йил 3 январда қабул қилинган “Коррупцияга қарши курашиш тўғрисида”ги қонунида “коррупция” тушунчага қуйдагича таъриф берилди: “Коррупция” деганда - шахснинг ўз мансаб ёки хизмат мавқеидан шахсий манфаатларини ёхуд ўзга шахсларнинг манфаатларини кўзлаб моддий ёки номоддий наф олиш мақсадида қонунга хилоф равишда фойдаланиши, худди шунингдек бундай нафни қонунга хилоф равишда тақдим этиш тушунилади; шунингдек, коррупцияга оид ҳуқуқбузарлик деганда — коррупция аломатларига эга бўлган, содир этилганлиги учун қонун ҳужжатларида жавобгарлик назарда тутилган қилмиш тушунилади”²⁰. Шунингдек, қонунда манфаатлар тўқнашуви тушунчасига ҳам изоҳ берилган бўлиб - у шахсий (бевосита ёки билвосита) манфаатдорлик шахснинг мансаб ёки хизмат мажбуриятларини лозим даражада бажаришига таъсир кўрсатаётган ёхуд таъсир кўрсатиши мумкин бўлган ҳамда шахсий манфаатдорлик билан фуқароларнинг, ташкилотларнинг, жамиятнинг ёки давлатнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатлари ўртасида қарама-қаршилик юзага келаётган ёки юзага келиши мумкин бўлган вазият англанади.
Этимологик жиҳатдан олганда “коррупция” атамаси “бузиш, пора эвазига оғдириш” деган маънони англатадиган лотинча “corruptio” сўзидан келиб чиқди. Юридик энциклопедия муаллифларининг таъкидлашича, “коррупция - мансабдор шахслар томонидан уларга берилган ҳуқуқлар ва ҳокимият имкониятларидан шахсий бойлик орттириш учун фойдаланишда ифодаланувчи сиёсат ёки давлат бошқаруви соҳасидаги жиноий фаолият”дир.
“Юридик атамалар қомусий луғати”да коррупция тушунчасига “давлат функцияларини бажариш ваколатига эга бўлган (ёки уларга тенглаштирилган) шахсларнинг ноқонуний тарзда моддий ва бошқа бойликлар, имтиёзларни олишда ўз мақоми ва у билан боғлиқ имкониятлардан фойдаланиши, шунингдек, бу бойлик ва имтиёзларни жисмоний ёки юридик шахслар қонунга хилоф равишда эгаллашига имкон бериши”, деб таъриф берилган.
Баъзи адабиётларда эътироф этилишича, коррупция атамаси “сиёсат ёки давлат бошқаруви соҳасидаги жиноий фаолият бўлиб, мансабдор шахслар ўзларига берилган ҳуқуқлар ва ҳокимият имкониятларидан шахсий бойиш мақсадида фойдаланишидан иборат”, деб тавсифланди.
БМТнинг халқаро миқёсда коррупцияга қарши кураш бўйича Маълумотида шундай дейилади: “Коррупция - бу шахсий наф кўриш мақсадларида давлат ҳокимиятини суиистеъмол қилиш”дир. Коррупция тушунчасига берилган шу каби таъриф Жаҳон банкининг ҳозирги дунёда давлатнинг ролига бағишланган ҳисоботида ҳам берилган: коррупция - бу “шахсий наф кўриш йўлида давлат ҳокимиятини суиистеъмол қилиш”дир.