Инсон ҳуқуқлари умумий назарияси

Қийноқнинг ижтимоий хавфлилиги:
1) инсоннинг шахсий ҳуқуқларига 
таҳдид қилади;
2) Халқаро характердаги жиноятлар-
га киради;
3) шахснинг қадр­қиммати, ҳаёти 
ва соғлиғига таҳдид қилади;
4) инсон руҳияти учун оғир 
оқибатларни келтириб чиқаради;
5) қийноқдан кейин жиддий реабили-
тация қилишнинг зарурияти;
6) мансабдор шахслар уни содир этил-
ганлиги учун мансабдор шахслар-
нинг жавобгарлиги кўзда тутилади;
7) давлатнинг халқаро ҳамжамият 
олдидаги мажбурияти келиб 
чиқади.
Қийноққа қарши кураш учун зарур 
бўлган чоралар:
1) қонунчилик чоралари (Ўзбекистон 
Республикаси ЖК, ЖПКларининг 
тегишли моддалари);
2) қийноқни олдини олиш ва унга 
йўл қўймаслик бўйича ҳуқуқни 
муҳофаза қилувчи органлар фаоли-
ятида ташкилий­ҳуқуқий чоралар 
(функционал мажбуриятларни аниқ 
тартибга солиниши, раҳбарлар 
томонидан назорат чоралари);
3) тарбиявий ва маънавий аҳлоқий 
чоралар (этика кодексларини ишлаб 
чиқиш);
4) қийноқ ишлатиш ҳолларини тез-
корлик билан ва ўз вақтида тергов 
қилиш;
5) жабрланувчига еткзилган моддий 
ва маънавий зарарни компенсация 
қилиш

---

199
15­чизма
ҚИЙНОҚҚА ҚАРШИ КОНВЕНЦИЯНИНГ УМУМИЙ ТАСНИФИ:
Қийноққа қарши конвенцциянинг қисқача мазмуни:
1) иштирокчи-давлат қийноқни 
жиноят сифатида кўради; 
2) қийноқни оқлаш учун “юқори 
турувчи бошлиқ буйруғи” ёки 
“фавқулодда ҳолатлар”га 
ҳавола этиш тақиқланади;
3) қийноқни содир этишда гумон 
қилинаётган шахс, иштирокчи-
давлат ҳудудида бўлса, бу дав-
лат унга нисбатан жиноий-
процессуал ҳаракатлар амалга 
оширади, ёки уни тутиб бериш-
ни амалга оширади; 
4) бирор бир иштирокчи-
давлат ҳудудида тизим-
ли равишда қийноққа йўл 
қўийлаётганлигига етарли 
равишда асос бўлса, халқаро 
тергов ўтказишнинг мумкин-
лиги;
5) иштирокчи-давлат ўз ҳудудида 
қийноққа солиш ҳатти-
ҳаракатларини олдини олиш 
учун қонунчилик, маъмурий, 
судлов ва бошқа чораларни 
кўради; 
 6) ҳеч бир давлат бирор бир 
шахсни, бошқа давлатга 
жўнатишида, агар унга нис-
батан ўша давлатда қийноқ 
қўлланиши мумкинлигига жид-
дий асос мавжуд бўлса, у ҳолда 
бу давлатга жўнатмаслиги, 
қайтармаслиги ёки ушлаб бер-
маслиги керак; 
7) жиноий процессуалл 
ҳаракатлар билан боғлиқ 
равишда ёрдам кўрсатиш;
8) иштирокчи-давлат, ўзининг 
ҳуқуқий тизимида, қийноқ 
ишлатилишидан жабр 
кўрганлар, мазкур жабр учун 
тўлов олишларини ҳамда адо-
латли ва тўла реабилитация 
учун маблағларни ҳам кўзда 
тутувчи адекват компенсация 
олишларини таъминлаб беради. 

---

200
16­чизма
ҚИЙНОҚЛАРНИ ТУГАТИШГА ҚАРАТИЛГАН ЧОРАЛАРИ
1. ХАЛҚАРО ҲУҚУҚ СОҲАСИДА
1) Қийноққа қарши қўмитанинг 
иштирокчи давлат томонидан Кон-
венция бўйича мажбуриятлари-
ни бажармаётганлиги тўғрисида 
бошқа иштирокчи давлатнинг 
мурожаатини олиш ва кўриб 
чиқиши ваколатини эътироф эти-
ши тўғ­рисида баёнот бериши
2) Қийноққа қарши қўмитанинг ишти-
рокчи давлат томонидан Конвен-
ция қоидаларида кўзда тутил-
ган ҳуқуқларини бузилиш бўйича, 
унинг юрисдикцияси остида бўлган 
шахсларнинг, ёки улар номидан 
тақдим этилаётган ҳабарларини 
олиш ва кўриб чиқиш бўйича вако-
латини эътироф этиш бўйича баёнот 
бериш поступающие от их имени
3) Инсон ҳуқуқлари бўйича қўмитага 
ва Қийноққа қарши қўмитага 
Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар 
тўғрисидаги халқрао пакт 
ва Қийноққа қарши конвенциялар-
дан келиб чиқадиган мажбуриятла-
рини амалга ошириши бўйича чора­
тадбирлари тўғрисида даврий маъ-
рузаларини ўз вақтида тақдим этиш 
ҳамда мазкур қўмиталарнинг тавси-
яларини виждонан бажариш
4) Қийноқлар бўйича Махсус маъ-
рузачи билан ҳамкорлик қилиш, 
сўраётган маълумотларни тақдим 
этиш, бирор масала юзасидан 
унинг шошилинч мурожаатлари-
га жавоб қайтариш, шунингдек, 
уни мамлакатга таклиф этишга тай-
ёр бўлмоқ.
17­чизма
2. МИЛЛИЙ ҚОНУНЧИЛИК СОҲАСИДА
1) Барча қийноққа солиш 
ҳаракатлари (бунга шунинг-
дек, қийноққа солишга ури-
ниш, шахснинг бундай 
қилмишда иштирок­чилиги 
ёки қийноққа солишда ишти-
рок этишда кўринадиган ҳар 
қандай ҳаракати) жиноят 
қонун­чилиги билан жиноят 
сифатида кўриб чиқилишини 
таъминлаш, шунингдек, бун-
дай жиноятлар учун, улар-
нинг ижтимоий оғир хусу-
сиятларини ҳисобга олиб 
тегишли жазони белгилаш 
3) ўзининг ҳуқуқий тизимида, қийноқ ишла-
тилишидан жабр кўрганлар, мазкур жабр 
учун тўлов олишларини ҳамда адолатли 
ва тўла реабилитация учун маблағларни ҳам 
кўзда тутувчи адекват компенсация олиш 
ҳуқуқини ҳуқуқий мустаҳкамлаб қўйиш.
2) Қийноққа солиш каби, инсон ҳуқуқ­ларини 
қўпол равишда бузилиши учун жавобгар 
шахсларни жазосиз қолишига йўл қўйувчи 
қонунчиликни бекор қилиш ва уларни бун-
дай жиноятлар учун жазолаш. 

---

201
18­чизма
3. АМАЛИЙ СОҲАДА:
1) қийноқ қўлланилаётганлигига етарли асос бўлса, давлатнинг ваколатли 
органлари томонидан давлат юрисдикциясига тааллуқли ҳар қандай ҳудудда, 
зудлик ва холислик билан тергов ўтказишни таъминлаб берилиши;
3) қийноқ ёки шафқатсиз, инсонийликка зид ёки қадр­қимматни қамситувчи муомала 
ёки жазолаш турлари сифатида малакаланиши мумкин бўлган ҳаракатларни бажариш-
дан воз кечган ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлари ходимларини жазога тортмаслик.
2) давлат юрисдикцияси остидаги ҳар қандай ҳудудда қийноққа дучор қилинган ҳар 
бир шахсга, мазкур давлатнинг ваколатли органларига шикоят билан мурожаат қилиш 
ҳуқуқини ва унинг мурожаатини зудлик билан, холис равишда кўриб чиқилишини 
таъминлаш ҳамда даъвогар ва гувоҳларни, уларнинг шикояти ёки ҳар қандай гувоҳлик 
кўрсатмалари билан боғлиқ равишда уларга нисбатан ҳар қандай ёмон муомалада 
бўлиш ёки қўрқитишлардан ҳимоя қилишни таъминлаш бўйича чораларни кўриш;
4) қийноққа солиш асосида аниқланган ҳар қандай маълумотдан суд тортишув 
жараёнида далил сифатида фойдаланилмасликни таъминлаш.
8) ҳуқуқни қўлловчи органлар, фуқаро ёки ҳарбий шахслар, тиббий ходимлар, 
давлатнинг мансабдор шахслари ва бошқа сўроқ ўтказишга, шунингдек ҳибсдаги 
ва қамоққа олиш, ушлаб туриш ёки озодликдан маҳрум қилишнинг ҳар қандай 
шаклига мубтало этилган шахслар билан муомала қилишга алоқаси бўладиган 
шахсларни тайёрлаш дастурларига қийноқни тақиқлашга оид ўқув материалла-
ри ва маълумотлар киритилишини таъминлаш
7) давлат ўз юрисдикцияси остидаги ҳар қандай ҳудудда қийноқ қўлланиши 
ҳолларига йўл қўймаслик учун сўроқ ўтказишга, шунингдек ҳибсдаги ва қамоққа 
олиш, ушлаб туриш ёки озодликдан маҳрум қилишнинг ҳар қандай шаклига 
мубтало этилган шахсларни ушлаб туриш шароитларига тааллуқли қоидалар, 
кўрсатмалар, усуллар ва амалиётини тизимли равишда кўриб чиқиши
6) Қийноққа қарши қўмитанинг миллий даврий маърузаларга нисбатан қилган 
якуний фикр мулоҳазаларида берилган тавсияларни амалга ошириш бўйича чора 
тадбирлар қабул қилиш
5) шахсни, бошқа давлатга экстрадиция қилишда, агар бу давлатда қийноқ 
қўлланиши мумкинлигига жиддий асос мавжуд бўлса, у ҳолда бу давлатга 
жўнатмаслик, қайтармаслик ёки ушлаб бермаслик.

---

202
19­чизма
ИНСОН ВА ФУҚАРО ҲУҚУҚИЙ МАҚОМИНИНГ АСОСЛАРИ