Инсон ҳуқуқлари умумий назарияси

Халқаро-ҳуқуқий ҳужжатларда акс эттирилган ҳуқуқни муҳофаза 
қилувчи органлар учун инсон ҳуқуқларининг халқаро стандартларини 
қуйидаги асослар бўйича таснифлаш мумкин:
1. Фаолият доираси бўйича:
а) Ишларни судгача дастлабки тергов қилувчи прокурор, терговчи ва суриш-
тирувчиларга мўлжалланган ҳужжатлар:
• Суд таъқибини амалга оширувчи шахслар фаолиятига тааллуқли тамойиллар;
• Ҳуқуқни таъминловчи мансабдор шахсларнинг ўзининг ҳулқ атвор кодекси;
• Куч ва ўқ отиш қуролини ишлатишнинг асосий тамойиллари.
б) Пенитенциар муассасаларга тааллуқли ҳужжатлар: 
• Ўқ отиш қуролидан фойдаланишнинг минимал қоидалари;
• Махбуслар билан муомала қилишнинг асосий тамойиллари.
в) Адвокатлар (ҳимоячилар)га тааллуқли ҳужжатлар: 
• Ҳуқуқшунослар ролига тааллуқли асосий тамойиллар.
г) Вояга етмаганлар ҳуқуқларини ҳимоя қилувчи ҳужжатлар: 
• “Бола ҳуқуқлари тўғрисида”ги конвенция;
• “Озодликдан маҳрум қилинган вояга етмаганларни ҳимоя қилувчи БМТ 
қоидалари”.
д) Судлар ва судьялар учун ҳужжатлар: 
• Судларнинг мустақиллигининг асосий тамойиллари.
2) Юридик кучига кўра: 
а) мажбурий юридик кучга эга бўлган ҳужжатлар;
б) мажбурий юридик кучга эга бўлмаган меъёр­тавсиялар.
Мажбурий юридик кучга эга бўлган воситалар — бу пакт ва конвенция 
деб аталувчи ҳужжатлардир. Улар универсал ёки минтақавий, умумий ёки 
муайян масалаларга тегишли бўлиши мумкин. Инсон ҳуқуқларининг турли 
жабҳаларига тааллуқли бўлган, умумий характердаги икки муҳим халқаро шар-
тнома — бу “Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисида”ги ҳамда “Иқтисодий, 
ижтимоий ва маданий ҳуқуқлар тўғрисида”ги халқаро пактлардир. минтақавий 
шартномаларга Инсон ҳуқуқ ва эркинликлари тўғрисидаги Европа конвен-
цияси, Инсон ва халқлар ҳуқуқлари тўғрисидаги Африка хартия си ва бошқа 
шартномалар киради.
Давлатлар бирор масалага тегишли бўлган шартномаларни имзолаши мум-
кин. Уларга, мисол учун Ирқий камситишнинг барча турларини йўқ қилиш 
тўғрисидаги халқаро конвенция, Геноцид жиноятини олдини олиш ва у бўйича 
жазога тортиш тўғрисидаги конвенция, Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвен-
ция, Хотин­қизларга нисбатан камситишнинг барча кўринишларига барҳам 
бериш тўғрисидаги конвенциялар киради.
Тавсиявий характерга эга бўлган айрим ҳужжатлар бевосита ҳуқуқни 
муҳофаза қилувчи органлар фаолиятига ҳам тегишли бўлиши мумкин. Хусу-
сан уларга:
• Ҳуқуқни таъминловчи мансабдор шахсларнинг хулқ атвори бўйича БМТ 
Кодекси;

---

130
• Европа Кенгашининг полиция тўғрисидаги декларацияси;
• Ҳуқуқни таъминловчи мансабдор шахслар томонидан куч ва ўқ отиш 
қуролини қўллаш бўйича БМТ асосий тамойиллари.