Insоn fаlsаfаsi 83. Makon va vaqt borliqning fundamental shakllari

Ilmiy bilish metodlari

Kuzatish va eksperiment
analiz va sintez
Tarixiylik va mantiqiylik
Induktiv va deduktiv
Umumlashtirish, abstraktlashtirish va konkretlashtirish
Formallashtirish va modellashtirish

95. Jаmiyatning tаriхiy, ijtimоiy-siyosiy tuzulishi vа ulаrning zаmоnаviy tаlqini

Sotiologiyaning asosiy vazifalaridan biri ijtimoiy hayot va ijtimoiy munosabatlarni o‘rganishidir. Sotsiologiya terminining o‘zi tarjima qilinganda — «jamiyat haqidagi so‘z» ma'nosini anglatadi. Sotsiologiya fani insonni alohida emas, balki o‘zaro munosabatda bo‘lgan va o‘zaro aloqada bo‘lgan insonlarning faoliyatini, ularning bir-biri faoliyatlari mobaynidagi tasirini o‘rganadi.
Jamiyatni biz sotsiologik nuqtai-nazardan olib qaraydigan bo‘lsak qanday o‘rganamiz?
Birinchidan, jamiyatni tuzilishi va tarkibi o‘rganiladi, ya'ni jamiyat qanday kishilardan iborat, ular qancha va qanday sinf yoki tabaqalarga mansubligi ko‘riladi.
Ikkinchidan jamiyatda istiqomat qilayotgan kishilarning xatti-harakatlari nimalardan iborat, ya'ni ularning o‘zaro munosabatlaridagi xarakterlari ko‘riladi. Bunda biz jamiyatda istiqomat qilayotgan kishilarning faoliyatlarini tasodifiy emas, balki aynan o’sha jamiyat qonuniyatlari asosida rivojlanib borishini ta'kidlashimiz kerak. Bunda jamiyat munosabatlari, aynan bir qancha kuchlar idora etib turgan munosabatlar orqali, kishilar u yoki bu munosabatlarni bajaradilar.. Jamiyatdagi kishilarning qanday tabaqalarga taqsimlanishi, ushbu jamiyatning qanday kishilardan iborat ekanligi, jamiyat ichki faoliyatida kishilarning o‘zlarini qanday tutishlari va ular orasida o‘zaro munosabatlarning qay darajada ekanligi, alohida bir kishilarning xatti-harakati natijasida katta ahamiyatga molik bo‘lgan ijtimoiy tarixiy jarayonlarning vujudga kelishi, inson xatgi-harakatini qanday kuchlar boshqarib turishligi— kishilarning o‘zaro munosabatlaridagi xarakterining o‘zagini tashkil etadi.
Uchinchidan, jamiyat taraqqiyoti uning rivojlanishi nuqtai-nazaridan o‘rganiladi. Dunyodagi barcha hodisalar vaqtlar o‘tishi bilan o‘zgaradi. Taraqqiyotning misli ko‘rilmagan sur'atlar bilan rivojlanib borishi jamiyatdagi qadriyatlarni o‘zgartirib, o‘zga ikkinchi yoki uchinchi bir qadriyatlar bilan qorishtirib yubormoqda, kechagi avlodning yashash tarzi bugungi avlodnikiga mos kelmay qolmoqda, bugungi avlodniki esa ertangi avlodni yashash tarziga mos kelmaydi, ya'ni vaqt kutib turmaydi. Shuning uchun jamiyatni to‘liq tushunish uchun nafaqat uning tuzilishi va rivojlanishini, balki uning o‘tmishini, ya'ni tarxini ham sinchiklab o‘rganish, bu jamiyatni qanday tarkib topganligini, qanday shakllanganligini, rivojlanganligini bilmoq jamiyatni to‘liq tushunmoqlikka imkon yaratadi.
Jamiyat ijtimoiy hodisaning umumiy va murakkab sistemasidir. Ijtimoiy faoliyatning belgilangan sotsial statusiga ega bo‘lgan, o‘zida ijtimoiy me'yor va qadriyatlarni aks ettirgan, individual sifatlarga (shaxsning ijtimoiy belgisi, qizqishlari, qadriyatlar yo’nalishi, shaxs motivlari va hokazo) ega bo‘lgan kishilar jamiyatning elementi hisoblanadi.
Jamiyat umumny tabiiy-tarixiy sistema sifatida o‘zida ishlab chiqarish kuchlari va iqtisodiy munosabatlarning ijtimoiy, ideologik, siyosiy strukturalarining organik birligini tashkil etadi. Kishilarning turli ijtimoiy guruhlarning o‘zaro birligi yoki jamiyat hayotining turli sohalaridagi iqtisodiy, siyosiy, mafkuraviy, ijtimoiy faoliyatlari jamiyat sistemasining tabiiy-tarixiy xarakterini belgilashda muhim omil hisoblanadi. Jamiyat har bir sohasi ishlab chiqarish taraqqiyotida ma'lum bir funksiyalarni bajaradi: iqtisodiy munosabatlar—moddiy ishlab chiqarish funksiyasini, ijtimoiy munosabatlar—ijtimoiylashuvini (sotsializatsiya), siyosiy munosabatlar — ijtimoiy boshqaruvni (elementlar nazorati) mafkuraviy munosabatlar — ma'naviy ishlab chiqarish funksiyasi va boshqlar.
96. Mаdаniyatning turlаri, tаriхiy shаkllаri, ulаrning o’zаrо bоg’liqligi

97. Fаlsаfаdа hаqiqаt muаmmоsi. Аmаliyot hаqiqаt mеzоni

98. Ijtimоiy bilish vа uning хususiyatlаri
ijtimoiy hodisalarni bilim xususiyatlari qanday? Bu savol, chunki dunyoda insonning o`rni va vajlari juda uzoq vaqt bo`lish uchun uning munosabatlar, albatta, oson emas. Faylasuflar Sharq, Xitoy, Qadimgi Gretsiya kurash bu savolga ortiq, qadimgi Evropa faylasuflari hujjatlarini davom, lekin nima zamonaviy ilm-fan va markaziy qilgan odam muammosini qiladi. Insoniyatning eng yaxshi aqllari hali javonlarda barcha qo`yish ega emas, shuning uchun bu borada, savol, paydo bo`lishi mumkin? Gap katta, unga ishlatiladigan jarayon tavsifi va tasnifi texnikasi murakkablashtirishi ijtimoiy haqiqat xususiyatlari, ilmi. Bundan tashqari, biz yangi ufqlar, borish qiyin bo`lgan avvalgi ochib, inson jamiyatning doimiy rivojlanishi haqida unutmaslik kerak. Ushbu bosqichda, uch asosiy xususiyatlari zamonaviy ijtimoiy bilimlar xos bor. Birinchidan, irodasi, manfaatlari, maqsadlari va inson harakatlari uzoqdan sifatida hisob bunday omillar hisobga olgan holda muhtoj jarayonining murakkabligi. Lekin bu biz har doim biz boshqa odamlar haqida nima deyish mumkin, o`z faoliyati, niyatlarini tushunmayman, jiddiy qiyinchilik hisoblanadi. (Jismoniy yoki ruhiy) bizning faoliyat natija - to`g`ri shaxsning niyati tushunish uchun, biz atrofida deb hamma narsani yodda tutishimiz kerak. bir ob`ekt yoki hodisa ko`rinishi, unga bo`lgan munosabat, uning mazmun-mohiyati bilan juda ko`p emas belgilanadi. Va bir voqea fikr u taxmin inson taraqqiyoti darajasiga bog`liq. Shuning uchun, u adabiyot, psixologiya va san`at holda mumkin emas, sub`ektning ichki dunyoni kashf uchun boshqa shaxsni tushunish. ijtimoiy bilimlar boshqa tafsilotlarini o`z tarixiylik emas. Jamoatchilik bilan aloqada tug`ma Har bir inson, qabul yoki uni qabul qadriyatlarini va madaniyatini rad. Ishlov berish tarixi, insoniyatning tomonidan to`plangan bilim - Biz ongi aytish mumkin. Dunyoda axborot mutlaq mukammallik birini yo`q, shuning uchun, lekin bu erda qiyinchilik yotadi, barcha tarixiy merosi, bir inson ongida sig`adigan mumkin emas. Man doim yangi ma`lumotlarni qabul qiladi, ayrim voqealarni, yangi jihatlarini va faktlarni topish maxsulotlar. Shuning uchun, ilm jarayon cheksizdir. Bundan tashqari, qiymat ongli chiqishga to`g`ri vaqtda tayyor archaic shakllarini, Jung ochish o`ylashadi. Bu ko`pincha an`anaviy qadriyatlar hayot haqiqatlarini bilan to`qnashdi bo`ladi, va keyin odatdagidek vaziyatni bo`luvchi. uchinchi xususiyati murakkabligi va ijtimoiy haqiqat tomografiya hisoblanadi. Momaqaldiroq va chaqmoq biz faqat yangi faktlarni kashf mumkin va axloqiy qadriyatlar doimo qayta ko`rib, ular 1000 yil avval bo`lgani kabi, bir xil bo`ladi. Biz bunday "olijanob" va "Ezgulik" kabi tushunchalar bir aniq ta`rif berish mumkin emas, bu barcha vaziyatga bog`liq.

99. Mаdаniyat, sivilizatsiya vа qаdriyat tushunchаlаri, ulаrning o’zаrо nisbаti

Madaniyatshunoslik tarixida madaniyatning mohiyatini bilishga turlicha metodologik nuqtai nazardan yondashib kelindi. Madaniyatga materialistik yondashish — har bir ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya, ishlab-chiqarish usuli o’ziga xos madaniyat yaratadi, degan g’oyaga asoslanar, ma’naviy madaniyatga nisbatan moddiy madaniyatni ustun qo’yar, har bir milliy madaniyatning betakror va noyobligini inkor etar, madaniyat istiqbolini yagona madaniyatning shakllanishi bilan bog’lar edi.
Madaniyatning mohiyatini bilishga sivilizatsiyali yondashuv esa aksincha, har bir milliy madaniyatning betakrorligini, unda umumin-soniylik va o’ziga xoslik mavjudligini e’tirof etishni nazarda tutadi.
Madaniyatshunoslik tarixida madaniyat va sivilizatsiya tushuncha-larini bir-biri bilan aynanlashtirish, bir-biriga qarama-qarshi qo’yishga qaratilgan xilma-xil nazariyalar vujudga keldi. Bizningcha, madaniyat va sivilizatsiya bir-biri bilan uzviy bog’liq bo’lib, ulami bir xil hodisa sifatida tavsiflash ham, ulami bir-biriga qarshi qo’yish ham to’g’ri emas.
«Sivilizatsiya» atamasi madaniyat atamasiga nisbatan ancha keyin, ya’ni XVIII asr o’rtalarida vujudga keldi. Sivilizatsiya tushunchasini birinchi bo’lib shotland faylasufi A. Fergyusson qo’llagan. U insoniyat tarixini yovvoyilik, varvarlik va sivilizatsiya davrlariga bo’ldi. A. Feigyusson sivilizatsiya deganda ijtimoiy rivojlanishning oliy bosqichini tushungan. XVIII asr fransuz ma’rifatparvar-faylasuflari sivilizatsiya tushunchasini keng va tor ma’noda qo’lladilar. Ular keng ma’nodagi sivilizatsiya deganda aql, adolat va diniy bag’rikenglik prinsiplariga asoslanadigan jamiyat taraqqiyotining yuqori bosqichini nazarda tutdilar. Fransuz ma’rifatparvarlarining sivilizatsiya to’g’risidagi bunday tasavvurlari A. Fergyusson qarashlari bilan hamohang deyish mumkin. Ularning fikricha, sivilizatsiya tor ma’noda «madaniyat» tushunchasi bilan uzviy bog’liq bo’lib, insonga xos barcha sifatlar (o’tkir zehn, yuqori ma’lumot, ko’rkamlik, muloyimlik) majmuasini ifodalaydi.

100. Jаmiyat rivоjining mаnbаlаri vа hаrаkаtlаntiruvchi kuchlаri

101. Mаdаniyat vа qаdriyatlаrning tаrаqqiyot qоnuniyatlаri vа ijtimоiy vаzifаlаri
Jamiyat ma`naviyati mamlakat taraqqiyotining muhim 
sharti va kafolatidir. Shu narsa haqiqatki, biron-bir mamlakat 
o`z ma`naviy imkoniyatlariga tayanmay, odamlar ongi, 
tafakkurida ma`naviy va axloqiy qadriyatlarni rivojlantirmay, 
xalqning milliy ruhini uyg`otmay turib, yuksak taraqqiyot 
darajasiga ko`tarila olmaydi. Ma`navit insonni ruhiy poklanish 
va yuksalishga da`vat etadigan, uning ichki olamini 
boyitadigan, iymon irodasi, e`tiqodini mustahkamlaydigan, 
vijdonini uyg`otadigan qudratli kuchdir. 

Tarixdan ma`lumki, mamlakatimiz bir necha bor ajnabiy 

bosqinchilar hujmiga duchor bo`lgan, qaramlik va julm ostida 
qolgan. Buning oqibatida xalqimizning boy ma`naviy merosi, 
urf-odatlari qadrsizlanishga mahkum bo`lgan. Ayniqsa, chor 
mustamlakachiligi 
va 

sovetlar 

tuzimi 

davrida 
milliy 

qadriyatlarimiz, urf-odatlarimiz oyoq osti qilindi. Ona tilimiz, 
boy ma`naviy merosimiz qadrsizlantirildi, ko`plab masjidu-
madrasalar, milliy maktablar, tarixiy yodgorliklar buzildi, 
qarovsiz qoldi. O`zbekiston davlat mustaqilligini qo`lga 
kiritgan kundan boshlaboq mamlakatimizda boy ma`naviy 
merosimizni tiklash va rivojlantirish, jamiyat ma`naviyatini 
yuksaltirish davlat siyosati darajasiga ko`tarildi.
Jamiyat 

ma`naviyatini 

tiklash 

va 
yuksaltirishni 

ta`minlovchi ma`naviy-ma`rifiy islohotlarning yo`nalishlari 
belgilab olindi.