İnsaniyat hámme waqıt qarsılıqlar

 
2. Shaxstıń ruwxıy rawajlanıwınıń faktorları 
Shaxstıń ruwxıy rawajlanıw faktorlarınıń biri gózzallıqqa umtılıw, onı
qásterlew. 
İnsannıń ruwxiyatın qáliplestiriwde hám bayıtıwda, ómirin mazmunlı 
etiwde, qattı kewildi jumsartıwda, gózzalıqtıń roli o
ǵ
ada ullı. Dúnya
ǵ
a belgili 
filosof Aristotel`: «Sániyat kisilerdi jeteleytu
ǵ
ın tárbiya quralı» bolıp 
esaplanadı dep kórsetedi. Shınında da sániyat gózzallıq ideyaların taratıp, 
adamnıń sezim tuy
ǵ
ıların oyatadı. Dóretiwshilik qábiletin rawajlandıradı hám 
iygilikli iske baslaydı. Kisiniń qay
ǵ
ı-
ǵ
amın azaytıp ómirinde kómekshi, 
járdemshi boladı.
Gózzallıq adamdı jas gezinen-aq ózine tartadı. Balalar kishkentayınan-aq 
súwret salıw
ǵ
a, qosıq aytıw
ǵ
a talpınadı. Jas óspirim gezinen baslap adamnıń 
muzıka tıńlaw
ǵ
a, kino, teatr
ǵ
a barıw
ǵ
a, kitap oqıw
ǵ
a, qol ónerine háwesi artıp 
baradı, onnan al
ǵ
an ádeplilik hám estetikalıq tásirlerden ol óziniń ruwxıylı
ǵ
ın 
qáliplestiriwge tiykar aladı. Bara-bara sániyat insandı duwalaydı, ózine 
aylandıradı, mehir-muxabbatqa, rehimlilikke, tatlı qıyallar
ǵ
a sharlaydı, jaman 
joldan qaytaradı, oylandıradı, jılatadı, kúldiredi. Sániyattıń ájayıp qásiyetin 
sham-shıraqqa, yaki jol kórsetiwshi juldız
ǵ
a uqsatıw múmkin. 

---

145 
Danalar, «gózzal júz dúnya salamatlı
ǵ
ınıń sebepshisi, eger gózzal júz jáne 
jaqsı qılıqlar menen úylesse, onda ol baxıt-saadattıń eń joqarı dárejesi» dep 
esapla
ǵ
an. Sebebi adamnıń sırtqı kórinisi hám tábiyatı jaqsı bolsa, ol quday 
ushın da bende ushın da súykimli boladı.
Gózzal júz adamlardı qayırlı qıladı, ashıq kewilli mırza etedi, baylıqtı 
kóbeytip, joqarı lawazım
ǵ
a erisiwine járdem berip, isenimdi arttıradı. «Kelbeti 
kelispegennen keńes sorama» deydi xalqımız. Shınında da tán gózzallı
ǵ
ı, jan 
gózzallı
ǵ
ınıń qor
ǵ
anı, ya
ǵ
nıy jasawınıń deregi, mártebesiniń tiyegi. Sonıń ushın 
da «Sulıwdı adam janı qıymaydı eken, Eriksiz eske túsip qıynaydı eken» dep 
shayırlar zinhar áyleydi. 
Adamlar erteden-aq óz-ara qatnasıqlarında ádeplilik penen kórkemliliktiń 
printsipal birligin xalıqtıń naqıl sózine aylandırıp, poeziya hám awızeki 
ádebiyatı arqalı urpaqtan-urpaqqa jetkizip otır
ǵ
an. Mısalı, «sulıw sulıw emes, 
súygen sulıw» degen biziń xalqımız. «Adamnıń ishki dúnyası sulıw bolsın, 
jıltıra
ǵ
an sırtına qızıq pa?» deydi shı
ǵ
ıs maqalında. Demek estetikalıq 
kórkemlik, etikalıq kórkemlik penen tikkeley baylanıslı bolıp, adamda
ǵ
ı etikalıq 
murattıń kategoriyası ádeplilikti kótermeleydi. Sonlıqtan Platon sulıwlıqtı «nur 
sáwleli ádeplilik» dep ata
ǵ
an. 
Shaxstıń ruwxıy rawajlanıwın, onıń eń joqarı sotsiallıq wazıypasın 
belgileytu
ǵ
ın hám tastıyıqlaytu
ǵ
ın insanpárwarlıq ideyalarınıń biri-saqıylıq. Bul 
gózzal sıpat, insan
ǵ
a xızmet qılıw
ǵ
a bel bayla
ǵ
an úlken keleshekli kisiniń 
qásiyeti. 
Hákim Ulıqpannıń, Anushirwan patshanıń wáziri Buzurgmexrge bergen 
sawalların keltirgende mınanday juwaplar
ǵ
a aytarlıqtay kewil bóledi: 
«Dúnyada eń baxıtlı adam kim?» degende wázir: «Ózin ádillilik penen, 
saqıylıq penen bezegen adam» dep juwap bergen. Saqıylıq- jaqsılıq basqalar
ǵ
a 
da bolsın, dep oylaw hám solay bolıw
ǵ
a járdemlesiw arqalı adamlar
ǵ
a shadlıq 

---

146 
ba
ǵ
ıshlaw. Bul hámmesi ózimde bolsın, «Meniń atım júre tursın, kisiniń atı tura 
tursın» degen qásiyetke qarama-qarsı bolıp, adamdı ullı mártebelerge 
umtıldıradı. Saqıylıq-jámiyet a
ǵ
zalarınıń óz-ara miyirmanlı
ǵ
ın bekkemlewde 
úlken xızmet atqaradı. Al kerisinshe sıqmarlıq adamdı qolaysız ja
ǵ
dayda 
qaldıradı. 
Házirgi zaman psixologiyasınıń kórsetiwi boyınsha adam basqalar
ǵ
a 
jaqsılıq islewge urınbasa, ózi dáwletli bolıwı múmkin emes. Basqalar
ǵ
a jaqsılıq 
etiwge urınıw ózine dos kóbeytiw degendi bildiredi. Saqıylardıń dostı kóp 
boladı. Sonıń ushın xalıq: 
Saqıy-dos kóbeytedi, 
Baqıl mal kóbeytedi degen. 
İslam dini saqıylıqqa úlken itibar bergen. «Ózleri jarlı bolsa da, basqalardıń 
paydasın óz paydasınan artıq kóredi. Nápsilerin tıyıp, dúnya-mal quwıwshılıqtan 
awlaq júrgenler óz maqsetine jetedi» («Xashr» súresi, 9-ayat). Usı ayattıń 
shı
ǵ
ıw sebebi tuwralı Abu Xurayr degen sahaba gúrriń etip mınaday deydi: «Bir 
kisi pay
ǵ
ambarımızdıń aldına barıp: «Men qıyın awhalda qaldım» dedi. 
Pay
ǵ
ambarımız hayallarınıń aldına adam jiberip, «bul kisige beriw ushın awqat 
barma eken?» degende, hesh nárse tabılmaptı. Sonda Pay
ǵ
ambarımız mına er 
kisini bir keshe miyman qılıp, «Allanıń raxmetine sazawar bolaman degen kisi 
bar ma?» depti. Sonda Abu Talla degen sahaba: «Mine, men barman, háy 
Rasulallax»-depti de kisini úyine alıp barıp hayallarına: «Allanıń rasulısınıń 
miymanına ziyapat qılıń» depti. Sonda hayallar «úyde balalardıń awqatınan 
basqa hesh nárse joq» depti. Abu Talla: «Balalar awqatlanbaqshı bolsa, olardı 
ámellep uyıqlatıp qoy, shıranı óshirip awqattı alıp kel. Bul keshte 
pay
ǵ
ambarımızdıń miymanın riyza qılayıq» depti. Hayalları tap sonday islepti. 
Erteńine azanda sol kisi pay
ǵ
ambar alayhissalamnıń aldına barıptı. Pay
ǵ
ambar: 
«Alla taala Abu Talla hám onıń hayalların ırza qıldı hám olar haqqında mına 
ayattı túsirdi» dep joqarıda
ǵ
ı aytıl
ǵ
an ayattı oqıp bergen eken. 

---

147 
Bul waqıya islam dininiń musılmanlar qálbine quy
ǵ
an saqıylıq ádetiniń 
tereń ekenligin hám jámiyettiń jasawında júdá áhmiyetliligin kórsetedi. Belgili 
danıshpan Abdraxman Jamiy: «Eger úyinen shı
ǵ
arıp berse, barıw-jo
ǵ
ı yarım 
nanın geda, Yarım 
ǵ
áziyneni bergen shaxtan saqıylıq babıda sol geda a
ǵ
la» dep 
sıpatlaydı. 
Saqıylıq qayır-saqawat penen baylanıslı. Saqawat óz malınan jetim 
biysharalar
ǵ
a bermek. Saqawattıń kerisi-baqıllıq. Baqıllıq qılıqlardıń eń jamanı. 
Sarań adam óziniń qolında
ǵ
ı mallarınan ózi de paydalanbay qaladı. Basqalar
ǵ
a 
da paydası bolmaydı. Sarańnıń malı ózinen soń orınsız jerlerge sarıp bolıp, 
tezlik penen tamamlanadı. Sarań adamdı kitap artqan haywan
ǵ
a uqsatqan. 
Ústindegi júginen ózine payda joq. Saqawat jal
ǵ
ız malda emes, ilimde de boladı. 
İlimli kisiler ilimsiz kisilerge ilimdi bildirse saqıylıq. Eger bildirmekti qálemese, 
ol Allatala aldında juwapker hám jazalanıwshı. 
Bir jámiyette túrli adamlar jasaydı. Olardıń hámmesi bir qıylı emes. 
Aralarında kúshliler bar, hálsizler bar, alımlar, nadanlar bar. İnsan álemde 
qanshalıq bay, qanshalıq kúsh-qudretli bolsa da bir ózi jasay almaydı. Ol basqa 
kisilerge de mútáj. Sonıń ushın óz-ara járdem, saqıylıq ulu
ǵ
lanıp sarańlıq 
qaralanadı. Pay
ǵ
ambarımız «adamnıń hár islerinde saqıylıq shaqaları, 
dúnyalar
ǵ
a jayılıp tur
ǵ
an jánnet daraqlarınıń biridur. Kim bul daraqlardıń 
shaqalarınan birinshi uslasa, ol shaqa ol adamdı jánnetke jeteleydi». Sarańlıq 
shaqaları bul dúnya
ǵ
a túsip tur
ǵ
an jáhánnem shaqalarıdur. «Kim bul daraxtıń 
shaqaların uslasa, ol adamdı jáhánnemge jeteleydi» degen eken.
Sen júdá bay adam bolıwıń múmkin, biraq hesh kim menen hesh nárseni 
bólispeseń sen sıqmarsań. Onda seniń balalarıń sa
ǵ
an jat, onda seniń hayalıń 
sa
ǵ
an biytanıs. Sıqmar adam jabıq adam. Sen o
ǵ
an jaqınlasań ol qashadı. Seniń 
menen bir nárselerdi bólisiw kerek boladı. Hátteki, qol qısıspa da sıqmardı 
táshwishlendiredi. Ol adamlardı bir qashıqlıqta uslaydı. O
ǵ
an qarap mıyıq tartıw 

---

148 
da qáwipli. Bir manat ushın ózin tamnan taslayın dep atır
ǵ
an sıqmar
ǵ
a: «bir 
manat ushın kóz jumbasań ne qıladı degende: «Ne ushın men bir kún, bir hápte, 
bir ay, bir jıl, bir ómirge jetetu
ǵ
ın malımnan waz kesher ekenmen?» depti. Bul 
ne degeniń dep sora
ǵ
anda: «Eger bir manatqa duz alsam bir kúnge jetedi, 
hammam
ǵ
a barsam-bir háptege, kir juwıw
ǵ
a bersem-bir ay
ǵ
a, sipse alsam bir 
jıl
ǵ
a jetedi. Eger mıyıq alıp diywal
ǵ
a qaqsam bir ómirge jetedi. Sonsha kúnime 
jaraytu
ǵ
ın nárseni nege endi ıqtiyat qılmay, qádirine jetpes ekenmen» dep juwap 
beripti. 
Demek, saqıy bolıw ushın bay bolıw kerek dep oylaw
ǵ
a bolmaydı. 
Kerisinshe, siz bay bol
ǵ
ıńız kelse, saqıy bolıwıńız kerek, onda siz ómirde kóp 
sıylıqlardı alıp júresiz, raxmetnamalar esitesiz. Kóp adamlar menen kewillerdi 
bólisesiz, taza bolasız. Saqıy adam taza, sıqmar adam patas boladı. Ol aqpay 
qal
ǵ
an hawızdıń suwına uqsaydı. O
ǵ
an hesh kim kelmeydi, ol hesh kimge 
suwın bermeydi. Onnan hesh kim suw almaydı. Onı báhár, suw
ǵ
a toltırmaydı, 
suw pataslana beredi. Aqırında qurıydı. Kópshilik adamlar tap usınday boladı. 
Adamlardı ózińizdegi bar nárseler menen bólisiwge shaqırıp, saqıy bolıw úlken 
baxıt bolıp esaplanadı. 
Saqıy kisiniń qátelerin keshirińler, sebebi Allataala onı hár bir súringenińde 
qolınan tutıp turadı. (Mıń bir hádis, 161). 
Saqıy-er xalıqtıń húrmetlisi 
Sarań-uyatsız, maldıń gúzetiwshisi deydi Axmed Yugnakiy. 
İnsannıń ruwxıy rawajlanıwınıń faktorlarınıń biri erlik. Bul er jigitlik 
ózin er dep sana
ǵ
an hár bir adam ózine baylanıslı námart degen sózdi esitse 
qapa boladı. Erlik etiw jaqsı abıtsroy
ǵ
a erisiwdiń jolı. Al abıroylı adam 
ruwxıyatlı adam. Ol reyimli, mehriban basqalar
ǵ
a haq kewil, hámmege xızmet
etiwge tayın insan. Sonday-aq ruwxıy rawajlanıwdıń faktorlarınıń biri 
hadallıq. Ol kisilerdin ádetlerin hám háreketlerin baqlap, onı nızamshılıq hám 
ruwhıyat tiykarında juwmaq shı
ǵ
arıp, olardı páklew, real qatnasıqta

---

149 
bahalaw bolıp esaplanadı. Erlik máselesi İ.Karimovtıń «Joqarı mánawiyat 
jeńilmes kúsh» atlı miynetinde mánawiy mártlik haqqında teoriyası menen 
baylanıslı.
Dianat ruwxıy rawajlanıw faktorlarınıń biri. Diyanatlı adam jaqsı islerge 
qol uradı adamlar
ǵ
a járdem etip óz islerinen qanaatlanadı. Jaqsı, tuwrı haq 
joldan júrgen adam diyanatınıń azaplanıwına jol qoymaydı, sebebi o
ǵ
an onda
ǵ
ı 
uyat, ar-namıs jol bermeydi. Adamnıń diyanatlı bolıwında onıń ishki ruwxıyatı 
úlken orın tutadı, sebebi bunday insanlar ádalatsızlıqlar
ǵ
a shıday almaydı. 
Diyanattıń bir belgisi ar-uyat. «İnsanda bolatu
ǵ
ın kelbet hám gózzallıq 
barlıq waqıt ar menen hújdan arqalı jarasıqlı. Uyatsız bet jansız dene sıyaqlıdur» 
deydi Ábiw Áliy İbn Sina. 
Uyalıw bul ádeplilik. «Adam dógeregindegilerden uyalıw kerek, birinshi 
náwbette ózinen uyalıw kerek» (Lev Tolstoy). Ádep-ikramlılıq dástúrlerine az 
itibar beriletu
ǵ
ın shańaraqta, jámiyette ar-namıs, uyat, diyanatlılıq hám basqada 
sol sıyaqlı insanıy pazıyletlerge daq túsiretu
ǵ
ın kewilsizliktiń júzege keliwi hám 
háwij alıwı, adamlar arasınan húrmet, mehir aqıbet kóteriliwine, insan ómiriniń 
áste-aqırın unamlı joldan burılıp ketiwine alıp keledi. Hár bir insan qanday isti 
baslamasın ol ózindegi ar namıs, uyatına qulaq salıp jaqsı islerdi islewge 
umtılıwı kerek. Uyatlı adam hámme waqıt óziniń abroyın oylaydı, qudaydan, 
xalıqtan, doslarınan uyaladı. 
Adam ómir boyı miynet etip ózine abıroy arttıradı, sebebi abıroy keyin sol 
adam ushın xızmet etedi. Sonıń ushın da xalqımız «Ázzeti abıray abıraydan 
ayırma
ǵ
ay bir Quday» dep tilenedi.