İnsaniyat hámme waqıt qarsılıqlar

 

---

74 
2.«Avesto» nıń jaratılıwı hám taralıwı 
«Avesto» - ómirge jol kórsetkish» dep atal
ǵ
an miyras, bunnan derlik úsh
mıń jıl burın biziń úlkemizde payda bol
ǵ
an ullı mádeniyat, joqarı ruwxıylıq 
tiykarında dúnyada birinshi ret jaqsılıq penen jamanlıqtıń, miyrimlilik penen
jawızlıqtıń, bilimlilik penen nadanlıqtıń adamzat rawajlanıwında áhmiyetin 
kórsetip bergen sharapatlı hám sawaplı kitap. 
Bul, biziń ata-babalarımızdıń danalı
ǵ
ınan, aqıl-uqıbınan, tájiriybesinen 
dórep, on eki mıń ógiz terisine altın sıya menen jazıl
ǵ
an otız eki kitap: 
olardıń ádep-ikramlılı
ǵ
ınıń joqarı dárejede, ruwxıy kúshiniń bekkemliginiń
kórsetkishi. Ol ullı mámlekettiń ideologiyalıq bayra
ǵ
ı wazıypasına tqar
ǵ
an. 
Álbette, bul tariyxıy miyras, altın 
ǵ
áziyne, júdá uzaq jollarda
ǵ
ı qıyın
sınawlardan, awır qısıwmetlerden ótip, biziń kúnlerimizge jetip, ózligimizge
qaytqan. İ.A.Karimovtıń kórsetkenindey, biziń elimizge «….. kim qılısh 
penen kirip kelgen bolsa, sol birinshi gezekte usı ullı teńi-tayı bolma
ǵ
an kitaptı 
joq etiwge urındı. Solay etip xalıqtı onıń tariyxınan hám yadınan ayır
ǵ
ısı, onıń 
erk-ıqrarın basıp tasla
ǵ
ısı kelgen». 
Ǵ
árezsizlik nátiyjesinde bul muqaddes kitaptıń ózimizge qaytıp, onıń 
2700 jıllı
ǵ
ınıń pútkil dúnya júzi jámiyetshiliginiń belgilewi, búgingi kúni
onıń insaniyattıń ruwxıy-mádeniy turmısınıń ajıralmas bólegi hám tárbiyanıń
quralına aylan
ǵ
anlı
ǵ
ı, onı dóretiwshilerdiń áwladları bol
ǵ
an bizlerdi de sózsiz
shadlandıradı. 
Zardushtlik táliymatınıń tiykarı álem qarama-qarsılıqları gúresine
tiykarlanıp qurıl
ǵ
an. Jaqsılıq hám jamanlıq, jaqtılıq hám qarań
ǵ
ılıq, ómir hám
ólim ortasında óshpes máńgilik gúres dawam etedi. Barlıq jaqsılıqlardı
Axura Mazdada hám barlıq jamanlıqlar Anxramanda jámlengen. 
Axura Mazda insanlar
ǵ
a qayırlılıq islerdi bayanlap, olardı ámelde 
qollanıwdı, jaman islerdi bayanlap, olardan saqlanıwdı buyıradı. 

---

75 
Zardushtiylikte iyman úsh nársege tiykarlanadı: pikirler tazalı
ǵ
ı, sózdiń 
ótkir mániligi, ámellerdiń insan párawanlı
ǵ
ına xızmeti. Hár bir zardushtqa
iseniwshi kúnine bes márte juwınıp, páklenip, quyashqa qarap onı al
ǵ
ıslap,
sıyınıwı shárt bol
ǵ
an. 
«Avesto» da bayan etilgen jaqsılıq ruwxı – bul jaratıwshılıq dóretiwshilik, 
al jamanlıq ruwxı bolsa – buzıw hám buz
ǵ
ınshılıqqa alıp keledi. Jaqsılıq ómir 
belgisi. Adamlar jerdi paydalı haywanlar hám ósimlikler menen toltırsa,
insan ómiri sawlıq, kúsh, qúdiret, baxıt xám shadlıq, úmit hám isenim, 
gózzallıq hám qayırlılıq penen, abadanlıq penen birge barsa bul jaqsılıq. 
Jamanlıq bolsa qur
ǵ
aqshılıq hám asharshılıq, mallardıń qırılıp qalıwı, kesellik 
hám apat, denelik hám ruwxıy buzılıwshılıqtıń aqıbetleri bolıp esaplanadı dep
kórsetedi. 
Bul dinde qay jerde oyı sóz hám is uy
ǵ
ınlı
ǵ
ı bolsa, sol jerde insanıylıq
hám gózzallıq jeńiske erisedi. Qashanda dene hám jan nápáklikke ushıra
ǵ
an 
bolsa insan ómiri kriziste, janı bolsa qıl
ǵ
an jamanlıqlarınıń jábirin tartıp 
azabın shegedi. «Kim jarıq jáhánde aqıllı bolsa, danıshpanlıq saltanatı bol
ǵ
an 
ol dúnyada da máńgi qaladı». 
«Avesto» da bayan etiliwinshe atızdı, jerdi tap qızdı súygendey súyip, 
o
ǵ
an jaqsı tuqımlar sebiw, onıń mol ónim beriwin dástúrge aylandırıw kerek. 
Axura – Mazdanıń kórsetpesine muwapıq, «Jerge jaqsı hám kúshli tuqım
seppek» dúnyada
ǵ
ı eń zárúrli nızam bolıp esaplanadı. Ol «Jas kelin erine
perzent inam etkendey, qalıwsız islegen hám súygen adam
ǵ
a mol-mol ónim 
beredi. İslenbegen hám egilmegen jer ersiz hám perzentsiz nadan qız sıyaqlı
baxıtsızdur. Qız jaqsı erdi arzıw qıl
ǵ
anınday jerde jaqsı diyqan
ǵ
a intizar»
Bul sózler zardushtlik dúnya
ǵ
a kóz qarasınıń qanshelli optimistlik ruwxta
ekenliginen, turmısqa belsene qatnas, insannıń dóretiwshilik qúdiretine
iseniw tuy
ǵ
ılarınıń kúshli bol
ǵ
anlı
ǵ
ınan dárek beredi. 

---

76 
Zardushtiylikte jal
ǵ
an sóylew, birewdi aldaw gúna, úlken jınayat 
esaplanadı. Bunı Zardusht óz táliymatın úyreniwge kelgen adamlar
ǵ
a pandu-
násiyat qılıp túsindirgen: «Záberdes hám qúdiretli bolıw ushın hámme
haqıyqat
ǵ
áziynesinen hámel qıl
ǵ
ay, haqıyqat hám raslıqqa hámel qılsın,
onda záberdes hám qúdiretli bolasań. Haq sózden basqa hesh nárse tuwralı
oylama, haq sózden basqa hesh nárse tuwralı sáwbetlespe, haqqanıy
hámelden basqa hesh nárse menen shu
ǵ
ıllanba. Jal
ǵ
an gáp aytıp tiri qal
ǵ
annan, 
rás gápti bayanlap ólgen artıq. Óz nápsini jeńip, jılawlay alma
ǵ
an kisi, hesh 
nárse ústinen jeńiske jete almaydı». Hár kim ándiyshe menen, sózi yamasa eki 
qolı menen jal
ǵ
an
ǵ
a qarsı gúresse, izindegilerin aqsı jol
ǵ
a baslay alsa, Axura – 
Mazdanıń muxabbatına iye boladı. (Yasna fargard 3b). 
Bunda raslıq hám haqıyqatlıq úsh huqıqıy hám ádep-ikramlılıq tayanıshqa
tiykarlanadı. Qayırlı pikir, qayırlı sóz, qayırlı hámel Zardushtlikte bul úshlikke 
hámel qıl
ǵ
an kisi jal
ǵ
an hám haqıyqatsızlıq láshkeriniń basshısı Axrimannıń 
jeńiliske ushıraytu
ǵ
ınlı
ǵ
ına isenip, qálbi ziyada hám pákize boladı dep 
uqtıradı: «Men jaqsı pikir, jaqsı sóz, jaqsı iske shán-sháwket baxısh etemen. 
Men jaqsılıqtan ibarat Axura-Mazda nızamına shán-sháwket ba
ǵ
ıshlayman» 
(Yasna 14). 
«Avesto» da qanalaslardıń óz-ara shańaraq qurıwı nızam menen qattı
qada
ǵ
an etilgen. Ol qáwim hám urıw qanın taza uslaw ushın kerek bol
ǵ
an.
Ásirese, kóp perzentlik húrmetlengen. Zardusht Axura-Mazdadan «kóp
perzentli shańaraqqa ne bereseń?»-dep sora
ǵ
anda ol: «Bunday adamlardı óz
qáwenderligime alaman, ómirin abadan, rısqısın mol qılaman» dep juwap 
beredi. Sonıń ushın zardushtlikte úlken shańaraqlar, hámiledar hayallar
jámáát tárepinen qor
ǵ
al
ǵ
an. Kóp balalı shańaraqlar
ǵ
a mámleket
ǵ
áziynesinen
napaqa tayarlaw hám bir tuw
ǵ
anda 2-3 ten perzent tuw
ǵ
an hayallar
ǵ
a jeńillik
járdemler berilgen. Olar túye menen sıylıqlan
ǵ
an. Sonıń menen qatar hámileni

---

77 
aldır
ǵ
an yamasa túsiriw gúna dep esaplan
ǵ
an, ayıplı adam ólim jazasına 
buyırıl
ǵ
an. Sonday-aq, hayaldı, perzentlerdi sergizdan qılatu
ǵ
ın shańaraq 
baslı
ǵ
ına, zina
ǵ
a berilgen erkek hám hayallar
ǵ
a tiyisli dúrre menen urıw, yaki 
ólim jazası qollanıl
ǵ
an. «Avesto» da «qulaqlarıńız benen puxta esitińler, eń 
qayırlı qálew hám jarqın niyet penen qále erkek, qále hayal hár birińizge 
názer taslańız. Keyin biylik kelip shıqpastan burın hám adımlarıńız soń
ǵ
ı
mánzilge jetpesten burın eki joldıń birin ózińe ıqtıyar etińiz hám bul
qálewlerdi basqalar
ǵ
a da jetkerińiz» (Birinshi bólim, Yasna zaxat. 1 bánt 10-
bet) Bunnan úyleniw hám nekege kiriw erikli kewildiń birliginen keyin 
basqalardıń qollawı menen bolatu
ǵ
ınlı
ǵ
ı kórsetilip biziń xalıqtıń pikirlerine
sáykes keliwi júdá bir áhmiyetli bolıp esaplanadı. 
«Avesto» da milletti tárbiyalaw, onı ideya menen suw
ǵ
arıw, aktiv
isenimge iye bolıw
ǵ
a úlken áhmiyet beriwshi, házirgi kúngede kerekli pikirler 
bar. Onda bılay delingen: «Áy Mazda!» Men seni ardaqlayman hám sennen
ótinemen: isenimsizlik hám jamanlıq ortadan kóterilsin. A
ǵ
ayin-tuw
ǵ
anlar 
kelte pámlikten, birge islesiwshiler hám jaqınlarınıń aldawınan, dos-yaranlar
ǵ
a 
pitne ádetten, ósek jánjelden aman bolıp, álem jaman basshılardan azat bolsın» 
(Yasna 33 – xat 4 bánt) 
«Avesto» da doslıqtıń ornın joqarı bahalap «Tánu, janıw kewlińiz mehir 
hám háwijge tol
ǵ
an hám bir-birińiz qız
ǵ
ın muhabbat penen muwapıqlasıp, 
gá keńlikte, gá teńlikte bolsańız muxlardıń (maglar) sıylıqlarınan ırza bolasız»
deydi. (Yasna 53 xat 6 bánt). 
Bul muratlar qanday ráwiyatlar, qansha diniy túsinikler arqalı elge 
taralmasın olarda adamlardıń tikkeley turmıs tárizi hám hámmege tiyisli ortaq
qásiyetleri móhirlenip qal
ǵ
an. Sonıń ushın ol táliymatlar xalıq fantaziyası
menen bayı
ǵ
an, nátiyjede, ápsana hám ráwiyatlar xalıqtıń filosofiyalıq, kórkem 

---

78 
óner, gózzallıq hám ádep-ikramlıq ideyaların sáwlelendiriw formasına
aylan
ǵ
an. 
Zardushtliktiń ráwiyatlarına, tolıq dúnya
ǵ
a kóz-qaraslarına qaray
turmısta insanparwarlıqtı, tınıshlıq hám dóretiwshilikti birinshi orın
ǵ
a
qoyıwınan onı insaniyat tirishiliginde ullı ruwxıy miyras sıpatında 
qásterlewge onı insan ushın jaratıl
ǵ
an ruwxıy saw
ǵ
a dep bahalaw
ǵ
a boladı.