Innovatsiya 2021: dolzarb muammolar va zamonaviy yechim

Фойдаланилган адабиётлар: 
1.
Ёрматова Д. Экология ва табиатни муҳофаза қилиш. // Т.. 2018. -б. 212. 
2.
Файзиев В.Б., Эшонқулов О.Д., Рахимова Т.У. Олий таълим тизимида 
экология фанини ўқитишнинг аҳамияти. Миллий касбий таълимда узлуксиз 
экологик таълим муаммолари ва ечимлари. // Республика илмий амалий 
конференцияси материллари. 2016. -б. 135-137. 
ИНГЛИЗ ВА ЎЗБЕК ТИЛЛАРИДА ТАҚЛИД СЎЗЛАРНИНГ 
ХУСУСИЯТЛАРИ 
Кахарова Ирода Сидиковна 
Таянч докторант(DSc) 
 
Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети 
Тақлид сўзлар шахс, предмет ва турли жониворлар товушига, уларнинг 
ҳаракатига ва ҳолатига, образларига тақлидни билдирувчи сўзлардир. 
Энг сокин ва энг кимсасиз жойларда ҳам қулоғимиз ҳар доим товушларни 
илғайди, чунки ҳамма жойда нимадир ҳаракатланади, урилади, тебраниб 
туради... 
Шуниси диққатга сазоворки, бугунги кунда ҳам тақлид сўзлар кўпгина 
тилларда шу жумладан инглиз ва ўзбек тилларида ҳам ономатопия ва 
мимемалар деб аталади.
Ўзбек тилида тақлид сўзлар сўз туркумларидан бири бўлиб, 
морфологияда ўрганилса, инглиз тилида тақлид сўзлар лексикологиянинг сўз 
ясаш қисмидаги тадқиқ объекти ҳисобланади.

---

INNOVATSIYA 2021: DOLZARB MUAMMOLAR VA ZAMONAVIY YECHIM 
Стр. 
74
Назарий 
адабиётларда 
товушга 
тақлид 
сўзлар 
маъносининг 
экстралингвистик факторлик дахлдорлиги, яъни тилшуносликдан ташқарида 
бўлган реалликка тааллуқли эканлиги, тилда маълум зарурат асосида келиб 
чиққанлиги қайд этилган.
Инглиз ва ўзбек тилларида бундай сўзлар турлича номлар билан аталади. 
Ўзбек тилида улар мимелар ёки тақлид сўзлар деб аталса, инглиз тилида 
ономатопия, эхоизм (О.Эсперсон томонидан киритилган атамалар, товушга 
тақлид сўзлар (sound imitation words) [4] деб номланади.
Инглиз тилида тақлид сўзларнинг маъносига кўра 5 турга ажратилади [1]: 
1.
 
Ҳаракатни ифодаловчи товушларга тақлидлар: 
bang, bump, crash, smack, 
clop, hum, dash. 
2.
 
Одамларнинг бир-бири билан гаплашган (суҳбатлашган)да чиқарадиган 
товушларга тақлид сўзлар: 
babble, whine, giggle, grun, whisper, chatter, 
grumble, mitter, titter. 
3.
 
Ҳайвон, парранда ва ҳашаротларнинг товушларига тақлид сўзлар: 
huzz, 
roar, moo, neigh, crook, crow, cackle, howl, purr. 
4.
 
Металл буюмларнинг товушига тақлид сўзлар: 
clink, clank, ding, jingle, 
tinkle, shriek. 
5.
Сув товушига тақлид сўзлар: 
booble, gush, gurgle, splash, flush.
Ўзбек тилида эса тақлид сўзлар маъносига кўра иккига бўлинади [7]: 
1)
Товушга тақлид сўзлар; 
2)
Образ (ҳолат, тасвирга) тақлид сўзлар. 
Товушга тақлид сўзлар эшитиш билан, образга тақлид сўзлар кўриш билан 
алоқадор, яъни товушга тақлид сўзни эшитиш мумкин (гув-гув, гумбур-
гумбур). Образга оид мимема (лип-лип, ялт-ялт)ни эса фақат кўриш мумкин.
Аммо ўз навбатида товушга тақлид сўзлар бир неча турларга бўлинади [6]: 
1.
Инсоннинг турли ҳолати ва кайфияти туфайли содир бўладиган 
товушларга тақлид сўзлар: 
ха-ха, хи-хи, инга-инга, пих-пих
. 
2.
Ҳайвон, қуш ва ҳашаротлар чиқарган товушларга тақлид сўзлар: 
вов, 
муму, ма-а, миёв-миёв, виш-виш, каг-каг, виз-виз
кабилар. 
3.
Табиат товушларига тақлид сўзлар: 
гумбур-тумбур, жангур-жунгур, так-
так, тарс-турс, шилдир-шилдир (шалдир-шулдур), тарақ-туруқ
кабилар. 
Кўриниб турибдики, ўзбек тилидаги товушга тақлид сўзларнинг турлари 
инглиз тилидаги мимеларнинг турларига яқин. Чунки ҳар иккала тилда инсон 
чиқарадиган товушларга, ҳайвон, парранда ва ҳашаротлар овозларига 
тақлидлар бир хил бўлиб, бир хил турларга киритилган. Инглиз тилидаги 
металлдан ясалган нарсалар, ҳамда сув товушларига тақлид сўзлар ўзбек 
тилида умумлаштирилиб, табиат товушлари номига тақлид сўзлар деб аталган.

---

INNOVATSIYA 2021: DOLZARB MUAMMOLAR VA ZAMONAVIY YECHIM 
Стр. 
75
Ўзбек тилида образга тақлид сўзлар ҳам бир нечта кичик гурухларга бўлинади 
[3]: 
1.
 
Ҳаракат ва унинг характеристикасини билдирувчи образга тақлид сўзлар: 
лоп, лик-лик, лапанг-лапанг. 
2.
 
Киши ва нарса-буюмларнинг ҳолатини, яъни ташқи кўринишининг 
тасвирини ифодаловчи образли мимемалар: 
донг (қотди), ҳанг-манг 
(бўлди), ланг (очиқ), ҳил-ҳил (пишди). 
3.
Ёруғлик тасвирини ифодаловчи тақлид сўзлар: 
живир-живир, ярқ, милт-
милт, йилт, лип 
кабилар. 
Тақлид сўзлар қуйидаги грамматик хусусиятларга эга [5]: 
1. Тақлид сўзлар номлаш хусусиятига эга эмас, сўзнинг атамаси бўла олмайди, 
улар шартли тақлидни билдиради.
2. Тақлид сўзлар сўз ўзгартириш хусусиятига эга эмас, яъни сўз ўзгартирувчи 
қўшимчаларни олиб ўзгармайди (эгалик, келишик, шахс-сон қўшимчаларини 
олмайди). 
3. Тақлид сўзлар отлашиш хусусиятига эга, тақлид сўзлар отлашганда тақлид 
сўз боғланиб келган от гапда тушиб қолади ва отнинг хусусиятлари тақлид сўз 
орқали ифодаланади. 
4. Тақлид сўзлар мустақил сўз туркумлари сингари сўз ясалиш хусусиятига эга 
эмас, яъни бошқа сўз туркумларидан тақлид сўзлар ясалмайди. Лекин тақлид 
сўзлардан бошқа сўз туркумларига оид янги сўз ясалади.
5. Тақлид сўзлар отга боғланиб, предметнинг белгисини (товуш жиҳатдан 
белгисини) билдиради. 
6. Тақлид сўзлар феълга боғланиб, ҳаракатнинг товуш томонидан белгисини 
билдиради.
7. Тақлид сўзлар гапда қуйидаги синтактик вазифаларни бажаради. 
а) тақлид сўзлар отга боғланиб, сифатловчи-аниқловчи вазифасини бажаради. 
б) тақлид сўзлар феълга боғланиб, ҳол вазифасини бажаради. 
г) тақлид сўзлар отлашганда, гапда от бажарган синтактик вазифаларни 
бажаради (эга, тўлдирувчи, қаратувчи-аниқловчи).
8) Тақлид сўзлар қўшма феълнинг асосий (етакчи) қисми бўлиб кела олади: жиз 
этди, шип этди, йилт этди ва ҳакоза.
9) Тақлид сўзлар такрорланган ҳолда қўлланиб, давомийлик маъносини 
ифодалайди: тақ-тақ, ғарч-ғурч, тақ-туқ каби. 
Инглиз тилининг ўзига хослиги шундаки, унда образга тақлид сўзлар 
мавжуд эмас. Лекин инглиз тилида 
sparkle, glitter, blaze, glimmer
каби сўзлар 
мавжуд, шунинг учун инглиз тилидаги мимемалар билан ўзбек тилидаги 
тақлидларнинг маъносига кўра турларини кўриб ўтгандан сўнг, юқоридаги 

---

INNOVATSIYA 2021: DOLZARB MUAMMOLAR VA ZAMONAVIY YECHIM 
Стр. 
76
сўзларни шартли равишда образга тақлид сўзларга киритсак бўлади. Чунки 
улар ёруғлик кўринишига тақлид сўзлар бўлиб, уларни фақат кўз билан кўриш 
мумкин.
Инглиз ва ўзбек тилларидаги тақлид сўзлар (гарчи турли номлар билан 
юритилса ҳам) мавжуд бўлиб, улар турлича тасниф қилинади. Айрим бир 
тақлидлар эса алоҳида олинган тиллардагина мавжуддир. Ўзбек тилида ҳолатга 
тақлиднинг юзга яқин турлари фарқланса, инглиз тилида мазкур ҳолат 
кузатилмайди.