Innovatsiya 2021: dolzarb muammolar va zamonaviy yechim

INNOVATSION YONDOSHUV ASOSIDA IQTIDORLI OʻQUVCHILARNI 
ANIQLASH VA ULARNING IMKONIYATLARINI RIVOJLANTIRISH
Abdullayeva Malika Maxmudjanovna 
p.f.f.d.,(PhD) 
Toshkent shahar Sergeli tumani 300-DIU maktabi 
Mamlakatimizda istiqbolli yoshlarni qo‘llab-quvvatlash, ularning iqtidorini 
ro‘yobga chiqarish, ilmiy-tadqiqot va innovatsion faoliyatini samarali yo‘lga qo‘yish 
uchun qo‘shimcha shart-sharoitlar yaratish borasida izchil chora-tadbirlar amalga 
oshirib kelinmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2017 — 2021-yillarda 
O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha 
Harakatlar strategiyasini “Yoshlarni qo‘llab-quvvatlash va aholi salomatligini 
mustahkamlash yili”da amalga oshirishga oid davlat dasturi to‘g‘risida” 2021-yil 3-
fevraldagi PF-6155-son Farmoni[1] ijrosini ta’minlash, hududlarda ilmiy va 
innovatsion faoliyat bilan shug‘ullanib kelayotgan iqtidorli yoshlarni qo‘llab-
quvvatlash, nufuzli ilmiy maktablarni shakllantirish hamda ularning ilmiy 
salohiyatini yanada oshirish maqsadida chora-tadbirlar amlaga oshirilmoqda. 
Bugungi kunda iqtidor va ijodkorlik masalalariga qiziqish davlat darajasiga 
koʻtarildi, chunki fandagi oʻzgarishlar hayotning barcha sohalarini va ijtimoiy ishlab 
chiqarishni ilm-fan yutuqlariga bevosita bogʻliq qilib qoʻydi. Iqtidorni oʻrganish, 
iqtidorli shaxslarni aniqlash va ularning imkoniyatlarini rivojlantirish muammolari 
birinchi oʻringa chiqadi. Iqtidorli oʻquvchilarni izlash, aniqlash va tarbiyalashning 
asosiy maqsadi respublikaning ilmiy va ijodiy salohiyatini rivojlantiruvchi intelektual 
salohiyati bor yoshlarni tayyorlash, yordam berish, iste’dod sohiblariga bilimning 
tegishli sohalari va fanning aniq yoʻnalishlari boʻyicha oʻz tabiiy qobiliyatlarini 
namoyon etish, rivojlantirish va ulardagi noyob iste’dodini roʻyobga chiqarish uchun 
imkoniyatlar yaratishdan iboratdir. Iqtidorni aniqlashga kompleks yondashuv 
butunlay xatolardan xalos qilmaydi. Shuni unutmangki, iqtidorli bolalarni aniqlash 
oʻz-oʻzidan tugamaydi.Ularga individual ta’lim trayektoriyalarini yaratish kerak. 
Notoʻgʻri tashxis bolaning shaxsiy rivojlanishiga salbiy ta’sir koʻrsatishi mumkin. 

---

INNOVATSIYA 2021: DOLZARB MUAMMOLAR VA ZAMONAVIY YECHIM 
Стр. 
89
Shunday qilib, iqtidorli bolalarni aniqlash muammosi juda murakkab. Psixologlar va 
oʻqituvchilar uning yechimini doimiy ravishda ijodiy izlaydilar, chunki universal 
diagnostika usullari mavjud emas. Ta’lim-tarbiya jarayonida oʻqituvchining 
innovatsion faoliyati oʻz ichiga yangilikni tahlil qilish va unga baho berish, 
kelgusidagi harakatlarning maqsadi va konsepsiyasini shakllantirishni oʻz ichiga 
oladi. Oʻqituvchilarning kasbiy imkoniyatlari, yangilik kiritish tashabbuskorlari va 
ishtirokchilarining innovatsion faoliyatlari xususiyatlari bilan belgilanadi. Erta 
yoshdagi iqtidorli bolalar sabab-ta’sir munosabatlarini kuzatish va tegishli xulosalar 
chiqarish qobiliyati bilan ajralib turadi; ular ayniqsa muqobil modellar va tizimlarni 
qurishga qiziqishadi. Iqtidorli bolalar odatda nutq va mavhum fikrlashning dastlabki 
mahoratiga asoslangan ajoyib xotiraga ega. Ular axborot va tajribani tasniflash 
qobiliyati, toʻplangan bilimlardan keng foydalanish qobiliyati bilan ajralib turadi. 
Koʻpincha iqtidorli bolalarga e’tibor ularning katta soʻz birikmalariga, murakkab 
sintaktik konstruksiyalarga, shuningdek, savollar berish qobiliyatiga bogʻliq. 
Koʻpgina iqtidorli bolalar lugʻatlar va ensiklopediyalarni mamnuniyat bilan oʻqib, oʻz 
fikrlarini va hayoliy voqealarini ifoda etishlari kerak boʻlgan soʻzlar bilan chiqadilar, 
aqliy qobiliyatlarni faollashtirishni talab qiladigan oʻyinlarni afzal koʻrishadi. 
Iqtidorli bolalar, shuningdek, ular uchun qiziqarli boʻlgan sohada natijaga erishishda 
qat’iyatlilikka ega boʻlgan narsalarga koʻproq e’tibor berish bilan ajralib turadi. 
Biroq, ularning koʻpchiligiga xos boʻlgan qiziqishning xilma-xilligi ba’zan bir 
vaqtning oʻzida bir nechta ishni boshlashiga olib keladi, shuningdek, juda murakkab 
vazifalarni bajaradi [2].
Yuqoridagilarni hisobga olgan holda, iqtidorli bolalarni aniqlashning quyidagi 
prinsiplari shakllantirilishi mumkin: 
bolaning xulq-atvori va faoliyatining turli jihatlarini baholashning murakkab 
tabiati, bu turli xil axborot manbalaridan foydalanishga va imkon qadar keng 
koʻlamdagi qobiliyatlarini qamrab olishga imkon beradi; 
1) identifikatsiya qilish muddati (ushbu bolaning turli vaziyatlarda xatti-
harakatlarini kuzatish vaqtida tarqatilgan); 

---

INNOVATSIYA 2021: DOLZARB MUAMMOLAR VA ZAMONAVIY YECHIM 
Стр. 
90
2) uning moyilligi va manfaatlariga maksimal darajada mos keladigan faoliyat 
sohalarida uning xatti-harakatlarini tahlil qilish (bolani maxsus tashkil etilgan fan-
oʻyin mashgʻulotlariga kiritish, uni tegishli ob’yektiv faoliyatning turli shakllariga 
jalb qilish va h. k.); 
3) muayyan rivojlanish ta’sirini tashkil qilish, ma’lum bir bolaga xos 
psixologik "toʻsiqlarni" olib tashlash mumkin boʻlgan ta’lim usullaridan foydalanish; 
4) ekspertlarning iqtidorli bolasini baholashga ulanish: tegishli faoliyat 
sohasidagi oliy malakali mutaxassislar (matematiklar, filologlar, shaxmatchilar, 
muhandislar va boshqalar). Shu bilan birga, ekspert fikrining mumkin boʻlgan 
konservatizmini, ayniqsa, oʻsmirlik va yoshlik ijodining mahsulotlarini baholashda 
yodda tutish kerak; 
5) bolaning iqtidorli belgilarini faqat uning aqliy rivojlanishining hozirgi 
darajasiga nisbatan emas, balki yaqin rivojlanish zonasini hisobga olgan holda 
(xususan, ma’lum bir ta’lim muhitini tashkil etish asosida, ushbu bola uchun 
individual ta’lim trayektoriyasini yaratish asosida baholash); 
6) faoliyat mahsulotlarini tahlil qilish, kuzatish, suhbatlashish, oʻqituvchilar va 
ota-onalarning ekspert baholashlari, tabiiy tajriba kabi haqiqiy vaziyatda bolaning 
haqiqiy xatti-harakatlarini baholash bilan shugʻullanadigan ekologik xavfsiz 
psixodiagnostika usullariga ustuvor yordam koʻrsatish. Ta’kidlash joizki, mavjud 
boʻlgan haqiqiy psixodiagnostik iste’dodlarni aniqlash usullari juda murakkab, yuqori 
malakali va maxsus ta’limni talab qiladi. 
Iqtidorli bolalarni innovatsion yondoshuv asosida aniqlashda turli xil usullarni 
qoʻllash mumkin: 
bolalarni kuzatish usuli (laboratoriya sharoitida, maktabda, maktabdan tashqari 
faoliyatda va hokazo) uchun turli xil variantlar; 
maxsus psixodiagnostik treninglar; 
oʻqituvchilar, ota-onalar, oʻqituvchilar tomonidan bolalarning xulq-atvorini 
ekspert baholash; 
maxsus dasturlar boʻyicha "sinov" darslarini oʻtkazish, shuningdek, bolalarni 
maxsus oʻyin va mavzuga yoʻnaltirilgan darslarga kiritish; 

---

INNOVATSIYA 2021: DOLZARB MUAMMOLAR VA ZAMONAVIY YECHIM 
Стр. 
91
mutaxassislar tomonidan bolalarning ijodiy faoliyatining aniq mahsulotlarini 
(chizmalar, she’rlar, texnik modellar) ekspert baholash; 
turli intellektual va fan olimpiadalari, konferensiyalar, sport musobaqalari, 
ijodiy tanlovlar, festivallar, kuzatuvlar va h. k. larni tashkil etish; 
turli psixometrik metodlardan foydalangan holda psixodiagnostik tadqiqotlar 
oʻtkazish, iste’dodning muayyan holatini tahlil qilish vazifasiga bogʻliq [3]. 
 
Iqtidorli bolalarni aniqlash boʻyicha tashxis qoʻyish quyidagilarni oʻz 
ichiga oladi: 
1. Muayyan faoliyat uchun qiziqish va qobiliyatlarni aniqlash. 
2. Umumiy iste’dod uchun shart-sharoitlarni aniqlash. 
3. Bolaning ijodkorligi (ijodiy qobiliyatlari) rivojlanish darajasini aniqlash. 
Oʻquvchilarning iqtidorini rivojlantirishni ta’minlovchi pedagogik shart-sharoitlarni 
aniqlash va asoslashda umumiy va maxsus iqtidorni rivojlantiruvchi shart-sharoitlar 
qulay psixologik muhit va individuallashtirilgan muloqotlar yordamida oʻta muhim 
va zarur munosabatlar turkumini aniqlash, ta’lim mazmunini axborot texnologiyalari 
asosida boyitish, jamoaviy ijodkorlikka tayanish; oʻquvchiga individual yondashish 
asosida ular shaxs rivojlanishini faollashtirish, ta’limni texnologiyalashtirish, ijodiy 
masalalardan 
foydalanish 
asosida 
rivojlantiruvchi 
innovatsion 
ta’lim 
texnologiyalarini joriy etishdan iborat. Bolalar iqtidorining muammolariga qiziqish 
tobora ortib borayotgani soʻngi yillarda barqaror tendensiya maqomiga ega boʻldi. 
Bolalarning iqtidorini erta aniqlash va rivojlantirish muammosini hal etish 
mamlakatning intellektual va ijodiy salohiyatini oshirish muammolarini hal etish 
bilan koʻpchilikning ongida chambarchas bogʻliqdir. Iqtidorni aniqlashga kompleks 
yondashuv xatolarning oldini olmaydi. Ya’ni, iqtidorli bolalarni aniqlash oʻz-oʻzidan 
tugamaydi, ularga individual ta’lim trayektoriyalarini yaratish kerak.