|
КИРИШ
Бозор и
қ
тисодиѐти шароитида мулкий муносабатларни вужудга
келишида, уларнинг ривожланишида
ҳ
амда кишиларнинг моддий
э
ҳ
тиѐжларини
қ
ондиришда битимлар энг кўп тар
қ
алган юридик факт
сифатида му
ҳ
им рол ўйнайди. Амалдаги Фу
қ
аролик кодексига кўра
битим
тарафлари
сифатида
фу
қ
аролар,
юридик
шахслар,
INNOVATION IN THE MODERN EDUCATION SYSTEM
631
фу
қ
ароларнинг ўзини-ўзи бош
қ
ариш органлари, давлат
ҳ
окимияти ва
бош
қ
аруви органлари нафа
қ
ат истеъмолий хусусиятга эга ашѐлар ва
ма
ҳ
сулотлар, балки ишлаб чи
қ
ариш воситаларини эгаллаш, улардан
фойдаланиш ва тасарруф
қ
илиш билан бо
ғ
ли
қ
бўлмаган мулкий
муносабатларнинг
ҳ
ам вужудга келиши, ўзгариши ва бекор бўлиши
учун асос бўла оладиган битимлар туза оладилар. Бундан кўриниб
турибдики, битимларга ба
ғ
ишланган моддалар амалдаги Фу
қ
аролик
кодексида фа
қ
ат мо
ҳ
ияти жи
ҳ
атидан эмас, балки сон жи
ҳ
атдан
ҳ
ам
тубдан фар
қ
қ
илади1.
Битимлар деб фу
қ
аролар ва юридик шахсларнинг фу
қ
аролик
ҳ
у
қ
у
қ
ва бурчларини белгилаш, ўзгартириш ѐки бекор
қ
илишга
қ
аратилган
ҳ
аракатларга айтилади.2
Битимлар жисмоний ва юридик шахсларнинг онгли, ани
қ
ма
қ
садга
қ
аратилган, эрк-ирода асосидаги хатти-
ҳ
аракатлари бўлиб, уларни
амалга ошириш ор
қ
али улар муайян
ҳ
у
қ
у
қ
ий о
қ
ибатларга эришишга
интиладилар. Масалан,
қ
арзга пул бериш
қ
арзга пул берган шахсда
(
қ
арз берувчида)
қ
арзни
қ
айтариб олиш
ҳ
у
қ
у
қ
ини,
қ
арзни олган шахсда
(
қ
арздор) эса
қ
арзга олган пулини ѐки ашѐларни
қ
айтариш
мажбуриятини вужудга келтиради.
Битимнинг мо
ҳ
ияти субъектнинг эрк из
ҳ
орига асосланган, унинг
негизида унинг иродаси ѐтади. Эрк из
ҳ
ори шахснинг
қ
ўйилган ма
қ
садга
эришиш йўлига йўналтирилган ва асосланган истагидир. Битим
субъектларининг эрк-иродаси мазмуни ижтимоий-и
қ
тисодий омиллар
таъсири остида шаклланади: тадбиркорлик фаолияти билан
шу
ғ
улланувчи шахслар фойда олиш ма
қ
садида товарларнинг
сотилиш, хизмат кўрсатиш учун битимлар тузадилар; фу
қ
аролар битим
тузиш ор
қ
али моддий ва маънавий э
ҳ
тиѐжларини
қ
ондирадилар ва
ҳ
.к.
Эрк из
ҳ
ори – шахснинг ўз ифодасини таш
қ
арига баѐн этмо
ғ
и
бўлиб, шу ор
қ
али бош
қ
а шахслар
ҳ
ам ундан во
қ
иф бўлишлари
мумкин бўлади. Эрк из
ҳ
ори битимнинг айнан мо
ҳ
иятидир. Шу сабабли,
умумий
қ
оидага кўра, барча
ҳ
у
қ
у
қ
ий о
қ
ибатлар эрк из
ҳ
ори билан
бо
ғ
ланади. Айрим
ҳ
олларда битимдан
ҳ
у
қ
у
қ
ий о
қ
ибат вужудга келиши
учун, фа
қ
ат эрк из
ҳ
орининг ўзигина эмас, балки мол-мулкни бош
қ
а
шахсга ўтказиш
ҳ
аракати
ҳ
ам талаб этилади. Масалан, ашѐни
ҳ
адя
қ
илиш битими вужудга келиши учун
ҳ
адя
қ
илувчининг
ҳ
адя
қ
илиш,
ҳ
адя
олувчининг
ҳ
адяни олиш эрк из
ҳ
оридан таш
қ
ари,
ҳ
адя
қ
илувчи ашѐни
ҳ
адя
қ
илинаѐтган шахсга ўтказиб бериши талаб этилади.
Битим субъект томонидан учинчи шахсларга
қ
аратилган эрк
из
ҳ
оридир. Ўз-ўзига нисбатан битимни амалга ошириш мумкин эмас.
INNOVATION IN THE MODERN EDUCATION SYSTEM
632
Битимларга субъектнинг шундай эрк из
ҳ
орини киритиш мумкинки,
бунда субъектнинг учинчи шахслар билан муносабати
ҳ
у
қ
у
қ
ва
мажбуриятларни белгилаш, ўзгартириш ѐки бекор
қ
илиш ма
қ
садида
амалга оширилади.
Субъектнинг иродаси атрофдагилар учун ани
қ
ва тушунарли
тарзда ифодаланиши зарур. Битим тузаѐтган субъектлар иродасини
ифодалаш, муста
ҳ
камлаб
қ
ўйиш ѐки тасди
қ
лаш амаллари битим
шакллари деб аталади. Ирода
қ
уйидагича ифода этилиши мумкин:
- о
ғ
заки;
- ѐзма;
- конклюдент хатти-
ҳ
аракатларни бажариш;
- сукут (
ҳ
аракатсизлик).
Битим шаклини субъектнинг иродасининг ифодаси деб эътироф
этилиши
қ
уйидаги
азалий
масалани
ўртага
қ
ўяди:
битим
қ
атнашчиларининг
ҳ
а
қ
и
қ
ий майиллари (хо
ҳ
иши) ва ма
қ
садларини
ани
қ
лаш учун асосий эътиборни нимага
қ
аратиши – ю
қ
орида кўрсатиб
ўтилган шакллардан бирида амалга оширилган эрк из
ҳ
орига
қ
аратиш
зарурми ѐки иродагами? Худди шу ўринда битимни тал
қ
ин этишда
муаммо юзага келади. Бу муаммо цивилистиканинг абадий
муаммоларидан
ҳ
исобланади.
Сўз
ва
ирода
ўртасидаги
тарафларнинг кураши бутун мумтоз (классик) юриспруденция ор
қ
али
ўтади.
Амалдаги
қ
онунчилик битимларнинг
ҳ
а
ққ
онийлиги ѐки
ҳ
а
ққ
оний
эмаслиги масаласини
ҳ
ал этишда муайян
ҳ
олатларда субъектнинг эрк
из
ҳ
орини эмас, балки унинг
ҳ
а
қ
и
қ
ий иродасини устувор
қ
ўяди. Бу нарса
айни
қ
са кўзбўямачилик битимини, яъни бош
қ
а битимни ни
қ
облаш учун
тузилган битимни ифодалашда я
ққ
ол намоѐн бўлади (ФК, 124-м. 2-
қ
).
Шахснинг эрк из
ҳ
орини ифода этувчи кўзбўямачилик битимининг ўзи
ҳ
амиша ўз-ўзича
ҳ
а
қ
и
қ
ий эмасдир. Бунда шахснинг кўзбўямачилик
битими остига яширилган
ҳ
а
ққ
оний хо
ҳ
иши, иродаси устуворликка эга
бўлади. Шу сабабли,
қ
онун бундай
ҳ
олларда кўзбўямачилик
битимларига тааллу
қ
ли
қ
оидаларини
қ
ўллаш зарурлигини та
қ
озо этади.
Битимнинг асосий ма
қ
сади.
Битим субъектнинг учинчи шахсларга нисбатан
ҳ
у
қ
у
қ
ва
мажбуриятларни юзага келтириш, ўзгартириш ѐки бекор
қ
илиш
ма
қ
садида амалга ошириладиган эрк из
ҳ
оридир. Битимни тузаѐтган
субъектлар томонидан кўзланаѐтган ма
қ
сад
ҳ
амиша
ҳ
у
қ
у
қ
ий хусусиятга
эга бўлади, яъни, мулк
ҳ
у
қ
у
қ
ини, муайян ашѐдан фойдаланиш
ҳ
у
қ
у
қ
ини
қ
ўлга киритиш ва
ҳ
.к. Шу сабабли,
ҳ
у
қ
у
қ
ий ма
қ
садни кўзда тутмайдиган
Do'stlaringiz bilan baham: |
