Ingliz va o’zbek oftalmologik terminlari tuzilishining morfologik, sintaktik va morfologik-semantik tahlili

f, g, n, p harflari bilan boshlang'ich undoshlarning oldidagi lotin tilidagi prefiks o'zgaradi va shunga mos ravishda ас-, af-, ag-, an-, ар: ac-commodat-ion – akkommadatsiya shaklini yuzaga keltiradi. Prefikslar qatorida va suffikslarda ham ikkala klassik tilning oftalmologiyasida ularning har biriga xos bo'lgan so'z hosil qiluvchi elementlardan foydalanish sababli sinonimlar mavjud. Shunday qilib, mutlaq sinonimlarga lotin prefiksi con- va yunon syn-, lotin prefiksi intra-va yunoncha en-, endo-, ento- kabilar kiradi. Yunoncha hyper- va epi- prefikslari bir xil ma’noga ega: 1) me'yordan yuqori, 2) yuqorida. Biroq, ulardan foydalanish sohalari turlichadir. Hyper- prefiksi klinik terminologiyada har qanday sharoit, xususiyat yoki jarayonlarning yo'nalishini tavsiflash uchun “normadan yuqori” degan ma’noni anglatadi va epi-prefiks ham klinik terminologiyada, ham anatomik jihatdan qo’llaniladi. Masalan: hyper-metropia - gipermetropiya, hyper-telorism - (klinik terminologiya), epi-canthus - epikantus, epi-sclera - episkler (anatomik terminologiya), epi-scleritis - episklerit, epi-thelioma - epitelioma (klinik terminologiya).⁸
Faktga ko’ra, materiallarning gipertelorizm tahlili shuni ko’rsatadiki, eng oddiy terminlar ularning tarkibida prefiks, o’zakva suffiksga ega: peri-ost-itis - periostit, intra-ocul-ar – ko’z ichi. Shuningdek, ikkita prefiks, o’zakva suffiksni o'z ichiga olgan oz sonli terminlar ham mavjud, masalan, re-in-nervat-ion - rezervatsiya. Umuman olganda, Yunon-Lotin terminologik elementlari yangi terminlarni yaratishda ajralmas holga keltiradigan bir qator xususiyatlarga ega. Birinchidan, ular klassik tillardan olinganligi sababli ularning ma’nolari rivojlanmaydi, o’zgarmaydi. Ularni izohlashda etimologik jihati e’tiborga olinadi va termin tarkibidagi ma’no jihatidan terminologik semantika birinchi o'rinda turadi. Ikkinchidan, bo’g’inlar soni jihatidan juda qisqa bo’lganligi sababli, Yunon-Lotin terminologik elementlari terminlarni shakllantirish uchun qulaydir va ingliz tilidagi so’z birikmalari orniga ko’p komponentli so’zlarni yaratishni osonlashtiradi, masalan, tomography - qatlamli rentgen tekshiruvi o’rniga tomografiya. Uchinchidan, semantik o’ziga xoslikni saqlab turganda, ko’plab terminlar elementlarining turli muddatlarda takrorlanishi ularning oson foydalanilishini va takrorlanuvchanligini ta’minlaydi, shuningdek, tizimli terminologiyaning yuqori darajasini belgilaydi. Bunga yunoncha suffiks –itis ni o’z ichiga olgan yallig’lanish kasalliklari nomlarining mikrosistemasi kiradi: blephar-itis - blefarit yoki qovoqlarning yallig'lanishi, conjunctiv-itis - konyunktivit yoki konyunktiva yallig’lanishi. To’rtinchidan, terminlar elementlari tibbiyot terminologiyasining xalqarolashtirilishini ta’minlaydi.Yunon-Lotin terminologiyasi elementlari ko’plab tillarga osongina moslashadi. Beshinchidan, yunon-lotin terminologik elementlari gibrid so’zlarni hosil qilish uchun turli xil terminologik elementlar bilan osongina bog’langanligi sababli, tibbiy tilning terminativ potentsiali sezilarli darajada oshadi. Shunday qilib, oftalmologiya terminologiyasida prefiks va prefiks-suffiks usullaridan foydalanish, suffiks usulidan foydalanishga qaraganda ancha oz sonli terminlar hosil bo'ladi.
Oftalmologiya terminologiyasida konversiya usuli bilan juda oz sonli terminlar hosil bo'ladi .Konversion munosabat nutqning har qanday qismining so'zlari bo'lishi mumkin. Qayta tarjima qilinadigan terminlarning asosiy modeli N - V: eye - to eye (ko’z-qaramoq), tear - to tear (ko’z yoshi - yirtmoq). Zamonaviy oftalmologik terminologiyada fe’llardan (V N) otlarni hosil qilish holatlari ham mavjud: to implant - implant (implantatsiya qilmoq - implantatsiya), to wash -(yuvmoq – eritma, loson). Bu holatni ingliz tilidagi otlar affiksatsiya orqali fe’llardan osongina hosil bo’lishi bilan izohlash mumkin.
Oftalmologik terminlar tuzilishining quyidagi jihatlari bilan tanishamiz:
• 2 ta element va o’zakdan iborat terminlar: a-stigmo-scope - astigmooftalmometr;
• 3 ta o’zak elementlarini o'z ichiga olgan terminlar (affikslarsiz): electro-retino-gram – elektrroretinogram;
• 4 ta element va suffiksni o'z ichiga olgan agglyutinativ terminlar: dacryo-cysto-rhino-stom-y - dakriosistorshostomiya.⁹
Inglizcha oftalmologik terminlar namunasini tahlil qilayotganda o’rganilayotgan terminologiyaning muhim tarkibiy qismi bo’lgan bir qator qisqartmalar ekanligi ham yaqqol ko’zga tashlanadi. Qisqartmalar bugungi kunda terminlarni to’ldirishning asosiy manbalaridan biridir va kelajakda ingliz tibbiy terminologiyasida terminlarni shakllantirishning yetakchi usuli hisoblanadi. Shvetsovaning qisqartmalarga nisbatan berilgan quyidagi ta’rifining tahliliga ko’ra, bittaso’zli termini yoki terminologik birikmani qisqartirish usuli va darajasiga, shuningdek qisqartirilgan elementlarni birlashtirish usullariga qarab qisqartma so’zlarining quyidagi tarkibiy modellarini ajratib ko’rsatish imkonini beradi:
1. Birlamchi qisqartma: CRD (cone-rod dystrophy) - to'rning konuslari va novdalari distrofiyasi, A (accommodation) - akkomadatsiya.
2. Qisqatirish: ext (external) - tashqi, Cyl (cylinder) - silindr.
3. Kontraktsiya: cd (candela) -kandela, XT (exotropia) -ekzotropiya; yoki teleskop orqali: ChBFlow (Choroidal blood flow) - xoroidal qon oqimi.
4. Aralash qisqartma: 22,5 D IOL (22,5 dioptre intraocular lens) - 22,5 diopter ichidagi ko'z ichi linzalari, D&I (dilation and irrigation) - kengayish va yuvish.¹⁰
Qisqartirishni shakllantirish an'ana va normasiga muvofiq, zamonaviy qisqartmalar zamonaviy ingliz oftalmologik terminologiyasida quyidagi natijalarga ega:
• Bir elementliqisqartmalar: A (accommodation) - akkommadatsiya;
• ikki elementli qisqartmalar:СВ (chronic blepharitis)- surunkali blefarit;
• uch elementli qisqartmalar: SLT (selective laser trabeculoplasty)- lazerli selektiv trabekuloplastika;
• to’rt elementli qisqartmalar: SMON (subacute myelo-optic neuropathy)- subakut miyeloid optik neyropatiya, ba'zan besh xonali va olti elementli qisqartmalarni ham tadqiqotimizda kuzatishimiz mumkin: PBRVO (peripheral branch retinal vein occlusion) - periferik tomir filialining okklyuziyasi. Qisqartmalar borasida xulosa qilishimiz mumkinki, oftalmologiya terminologiyasida eng ko’p uchraydigan qisqartmalar uch xonali qisqartmalardir. Ular ikki raqamli va to'rt raqamli qisqartmalarga qaraganda o’rtacha uch baravar ko’pdir.
So’nggi o’n yilliklardagi ingliz oftalmologik terminologiyasidagi qisqartmalar orasida omonimiya va sinonimiya fenomeni kuzatilmoqda. Terminlar qisqartmasi to’plamini sinonimiya vaomonimiyaga nisbatan o’zgarmas moyillik bilan asta-sekin to’ldirish, o’rganishga loyiq muhim omil bo’lib tuyuladi. Ko’pincha birlamchi qisqartmalar orasida ham omonimiya, ham sinonimiya kuzatiladi. Ba’zida qisqartirish ham omonim, ham sinonim sifatida harakat qilishi mumkin. Quyidagi misollar fikrimizning isboti bo’la oladi: ARMD, AMD (age-related macular degeneration) - yoshga bog'liq makula degeneratsiyasi.

1^ N.Turniyozov.Tilshunoslikka kirish.ma’ruzalar matni.Samarqand2005.(33-bet)

2^ Merriam Webster Dictionary of Encyclopedia Britannica.- Web document, 1994.-URL: http://www.britannica.com.

3^ Webster's Third New International Dictionary (and seven language dictionary). Chicago, USA: Encyclopedia Britannica Inc

4^ .Швецовa.Современные лингвистические теории: проблемы слова, предложения, текста.-Вест. ИГЛУ: Сер.Лингвистика №5. - Иркутск, 2004.

5^ Швецова, Лингвистический анализ способов терминообразования в современной английской офтальмологической терминосистеме. Иркутск.2005

6^ List and Glossary of Medical Terms. English. Web document, 2000. -URL: http://www.alserv.rug

7^ List and Glossary of Medical Terms. English. Web document, 2000. -URL: http://www.alserv.rug

8^ Merriam Webster Dictionary of Encyclopedia Britannica.- Web document, 1994.-URL: http://www.britannica.com.

9^ Ophthalmic Network Research. Glossary of Abbreviations &Acronyms.-Web document, 1998.- http://www.site4sight.org.uk

10^ Швецова СВ. Аббревиация как способ образования медицинских терминов в офтальмологии № 5. - Иркутск, 2004. - С 119-129.