Ingliz va o’zbek adabiyоtida bolalik mavzusining talqini

3.2.  Dunyoning badiiy tasvirida muallif va personajlar munosabati
“Tom Soyer” ham, “Gekl’berri Finn” ham, “Shum bola” ham avtobiografik asarlar emas. Biroq ularda hikoyaga yorqin joziba beruvchi adiblarning bolalik davri taassurotlari, hayotlaridan olingan real faktlar talaygina.
“Tom Soyer”ga yozilgan so’z boshida Mark Tven Tom Soyer “birgina bolaning emas, o’zim bilgan uch bolaning xarakteriga ega” deb yozadi. Keyinchalik bu uch bolaning shaxsi aniqlangan: ular muallifning o’zi, uning maktabdosh o’rtog’i Uill Bouen va Illinoys shtatidagi Shounitaun Shaharchasidan bo’lgan bir bola ekan. O’n ikki yoshdagi bu o’yinqaroq bolakay Mark Tvenga maktabda o’zining boshidan o’tgan voqealarni so’zlab bergan; uning ismi Tomas Soyer Spivi bo’lgan. U oradan bir necha yildan so’ng Mark Tven bilan N’yu-Yorkda “Uoldorf Astoriya” mehmonxonasida uchrashgan. Spivi fermer bo’lgan, yozuvchilik bilan ham shug’ullangan. U 1938 yili olamdan o’tgan.
Asarlardagi boshqa personajlarning ham o’z prototiplari bo’lgan. Gek Finnning prototipi Gannibal shahrida istiqomat qiluvchi Tom Blenkenshil bo’lgan bo’lsa, uning otasi va hindu Jo uchun Gannibal shahri fuqarolari prototiplar bo’lib xizmat qilgan. “Tom Soyer”dagi Bekki Techerni aslida Lora Gaukins deb chaqirishgan; uning otasi esa romandagi sudьya Techer; Sid – adibning tug’ishgan ukasi, “Pensil’vaniya” paroxodi portlab ketishi natijasida halok bo’lgan Henri Klemens; Tom Soyerning xolavachchasi Meri – Tvenning singlisi Pamela, Polli xola – adibning onasi Jeyn Klemens; negr Jim adibning tog’asi Jon Kuorlzning plantatsiyalarida xizmat qilgan “Den amaki”ning o’zginasi.1
Lora Gaukins uzoq umr ko’rgan, 1902 yil Mark Tven Missuriya universiteti magistri diplomini olish uchun Gannibalga kelganida Tvenning maktabdosh o’rtog’i Jon Briggs bilan uni tabriklagan. Tvenning o’limidan oldin Lora Gaukins adibning Reddingdagi uyiga kelgan.
Muallifning o’zi guvohlik berishicha “Tom Soyer”dagi barcha voqealar (topilgan xazina va hindu Joning o’limidan tashqari) real hayotdan olingan. Bundan tashqari asar yaratilishiga Mark Tvendan oldin o’tgan va unga zamondosh adiblar asarlarining ham ta’siri bo’lgan. Shu ma’noda U.Bleyerning “Qadrdon amerika yumori” (1942) kitobida keltirilgan misollar ma’lum qiziqish uyg’otadi. Bleyerning ta’kidlashicha, Semyuel Klemensning “Carpet-bag” jurnalida 1852 may oyida paydo bo’lgan “Skvatterni qo’rqitgan dendi” nomli hikoyasi V.R.Shillaberning mahmadona Ayk Partington va uning xolasi missis Partington haqidagi hikoyasi bilan bir paytda e’lon qilingan. Keyinroq Shillaber “Missis Partingtonning hayoti va fikrlari” nomli kitobini e’lon qilgan. Tipografiyada o’sha paytda harf teruvchining yordamchisi bo’lib ishlayotgan va kitoblarni jonidan yaxshi ko’rgan Semyuel Klemens Shillaberning jurnalda e’lon qilingan hamda alohida kitob holida chop etilgan hikoyasini o’qigan bo’lishi mumkin. U.Bleyerning fikricha “Tom Soyer”dagi Polli xolaning portreti missis Partingtonning portretiga ko’p jihatdan o’xshab ketadi. Hatto Shillaberning kitobiga illyustratsiya sifatida kiritilgan rasmlardan biri “Tom Soyer”ning birinchi nashri 274 betidan joy olgan.1 
Polli xolaga o’xshab missis Partington ham jiyanini boqib olgan, turli dori-darmonlar bilan uni zaharlaydi. Har ikki ayol ham o’z jiyanlarini har xil bema’niliklardan asraydi. Mark Tven “Tom Soyer”da qahramonning xolavachchasi Meri haqida so’z yuritar ekan, unga shunday ta’rif beradi: “u mushuklarni issiq suvga cho’ktirishi mumkin edi”. SHillaberning kitobida ham Aykning xolasi qaynatilgan suvga mushuklarni tashlaydi. “Ularni sovuq suvga tashlash bag’ritoshlik bo’lardi”.
Mark Tven o’z qahramonlariga ismlar tanlashga ham juda katta e’tibor bergan. “Men har doim qahramonlarimga o’zimni qoniqtiradigan ism tanlashda qiynalganman – deb yozadi adib. – Tom Soyer va Gek Finn real xarakterlar bo’lgan. Eng oddiy ismlardan bo’lgan Tom Soyer o’zining jarangi bilan ham qahramonimga mos kelgan, shu sababli men bu bolani shunday atadim. Biroq har bir shaxsga ism tasodifan qo’yilmaydi. “Finn” bir bolaning haqiqiy familiyasi edi, men esa unga “Gekl’berri” ismini qo’shdim (huckleberry - chernika). Bilsangiz, “Finn” familiyasiga nimadir yetishmasdi, natijada uning oldiga “Gekl’berri” qo’shildi, Tom Soyerdan farq qiluvchi boshqa bir bola obrazini yaratish shuni taqozo etardi”.1
“Tom Soyerning boshidan kechirganlari”da M.Tven o’z ijodida ilk bora qahramonlarning to’laqonli va yakunlangan obrazlarini yaratdi. Bu romanning yagona ustunligi emas. Bu asarda Mark Tven o’zining bundan oldingi asari “Yaltiroq asr”dagi kabi to’g’ridan-to’g’ri tanqidni qo’llamay AQSh jamiyatining ichki, yashirin dunyosini yoritib berdi.
Birinchi qarashda Mark Tven asarlari qahramonlari sodda, beg’ubor odamlarga o’xshaydi. Bu ta’rifni “Tom Soyer” va “Gekl’berri Finn”ning boshqa – katta yoshdagi qahramonlari uchun ham qo’llash mumkin. Bolalarga ko’p kulgi bo’ladigan Polli xola, jumladan, olijanob ayol, biroq o’zining yurish-tutishi bilan atrofdagilarni hayratga soladi. Kampirning “...qalbidan sevgan birdan bir ko’zoynagi bo’lib, u chinakam zaruratdan emas, balki “olifta” ko’rinish uchun taqilar edi. Kampir pechkaning mo’risidan ham xuddi shu taxlitda mo’ralay olar edi”.2
Biroq ko’zoynaklar – “pechkaning mo’risi” (stove-lids) – tasodifiy komik unsur emas. Ular Polli xolaning ma’naviy ko’rligining ramzi. Kampir o’z jiyanini yaxshi ko’radi, biroq o’zining savodsizligi va ojizligi tufayli bolaning “qalbini” qutqarish uchun uni jazolashlarga ham tayyor. Turli –tuman kelib chiqishi noma’lum dorilar bilan bolani zaharlaydi, uni bolalik quvonchlaridan mahrum qiladi, pand-nasihatlar qiladi – Tomga “yaxshilik qilaman” deb uning umrini do’zaxga aylantiradi.
Tomning mehribon xolavachchasi Meri uni cho’miltiradi, yuvib taraydi, kiyintiradi. Biroq u ham bolani o’ziga o’xshatib tarbiyalashni - bolani muqaddas kitobning oyatlarini ongsiz ravishda yod oladigan mashinaga aylantirishni niyat qilib yuradi, zotan Merining o’zi to’rt ming misrani yod olgan va buning uchun unga ikki Injil kitobi mukofotga taqdim etilgan.
Gekning aytishi bo’yicha missis Duglas ham unga “yaxshilik” tilaydi, zero beva xonim uni “... har kuni ertalab belgili vaqtda turishga, yuz-qo’llarini yuvishga majbur etadi... Boshlarini bo’lsa tarayverib, jonini oladi”.1 - ‘The widow’s servants kept him clean and neat; combed and brushed him,and saw him to bed at nights.’2
Mark Tvenning badiiy mahorati yana shunda ko’rinadiki, u nafaqat o’zining qahramonlarini, balki kitobxonlarni ham mavjud qadriyatlarni qayta ko’rib chiqishga chaqiradi: Nahotki pul, mol-dunyo baxt-saodat manbai bo’lsa? Nahotki maktablarning chalasavod “mullalari” bolalarga to’g’ri bilim bera oladi? Maktabdagi ko’r-ko’rona yod olishlar yosh qalblarni zaharlamaydimi? Yuzaki, xo’ja ko’rsincha taqvodorlikning tagida yolg’on va munofiqlik yashiringan emasmi?
“Tom Soyer” Mark Tvenning eng mukammal va ixcham romanlaridan biri. Asarning hajmi kichik bo’lsa ham u turli-tuman voqea-hodisalarga, dramatik holatlarga, ruhiy ziddiyatlarga boy. Roman tuzilishida kontrast tamoyili yaqqol ko’zga tashlanadi. Tom va Gekning sho’xliklarga va Shumliklarga, dramatizm va sarguzashtlarga boy haqiqiy hayoti qoloq Shaharchaning uyqudagi hayotiga qarshi qo’yiladi. “Olomonning yuragi”, “sardori” bo’lmish xushchaqchaq Tom obrazi yoshligiga qaramay zerikkan va toliqqan Sid, Meri, maqtanchoq Jim Xollis va olifta Al’fred Templ obrazlariga qarshi qo’yiladi.
Mark Tven yumorining ishqibozlari mahorat bilan yozilgan, boshdan-oyoq kontrastlardan tuzilgan Tom Soyer va Al’fred Templ o’rtasidagi jang sahnasini unutmaydilar. Bu yuksak mahorat san’ati haqida Mark Tvenning o’zi keyinroq shunday degan edi: “Yumor, eng avvalo qalblarimizni qutqaruvchi buyuk kuch. Bir daqiqadan keyinoq qayg’ularimiz yo’qoladi, qalbdagi jarohatlar va xafagarchiliklar yoddan chiqadi va dillar quvonchga to’ladi”3.
Kitoblarning asosiy g’oyasi o’laroq tug’ilgan kontrast priyomi (Tom va Gekning “tamaddun” zo’ravonliklari) ayrim sahnalar va jumlalarning tuzilishida ham ko’zga tashlanadi.
“Tom Soyer”da:
“ Meri ham tez vaqt ichida kiyinib olganidan keyin, uchovlari birgalashib yakshanba kunlik maktabga qarab jo’nadilar. Tom bu maktabni jon-u dili bilan yomon ko’rar, Meri bilan Sid esa, uni yaxshi ko’rar edilar”.1
Yoki:
‘Huckleberry Finn was hated and dreaded by the mothers of the town because they thought he was idle, lawless, vulgar and bad, because all their children admired him so much, and wished they dared to be like him.’2 - “Shahardagi hamma bolalarning onalari Gekl’berrini chin ko’ngildan yomon ko’rar, lekin shu bilan birga, undan juda qo’rqar edilar, chunki u juda yalqov, yaramas, axloqsiz bola bo’lib, hech qanday tartib va qonunlarga bo’ysunmas edi”3. 
Biroq u ochiqko’ngil, mehribon va samimiy do’st. Shu sababli uni Sent-Pitersbergning barcha bolalari, qul negrlar, Grendjerfordlar oilasi a’zolari, Uilkslar oilasidagi yetimcha qizlar, Felpslar fermasidagi barcha-barcha yaxshi ko’radi. 
Alohida sahnalar tuzilishida ham kontrastlar ko’p uchraydi: Sid qandonni sindirib qo’yadi, Polli xola bo’lsa Tomni kaltaklaydi, Bekki Tomni “sotib qo’yadi”, Tos esa qizni jazodan qutqaradi, sudьya Techer “ehtiyotkorlik qilib” g’ordan chiqishni unutib qo’yadi, g’orda esa odam ochlikdan o’ladi. Romanning eng yorqin sahnalaridan biri ham dramatik kontrast asosiga qurilgan: g’orda adashib qolgan bolalar zimistonda tushkunlikka tushadilar, to’satdan Tom chiroq ko’tarib kelayotgan qo’lni ko’radi, bolalar endi bizni qutqarishadi deb o’ylashadi. Biroq keyingi soniyada quvonchdan qichqirib yuboray degan Tom bu o’zi fosh etgan qotil ekanligini anglab yetadi, zero bu chiroq Tomni u dunyoga jo’natishi mumkin edi.
Tvenning hikoya uslubi turli badiiy priemlarga boy, romandagi ko’plab dramatik - fojeaviy va kulgili - sahnalarda adib dialog usulini tanlaydi, birinchi shaxs tilidan keltirilgan hikoyalar emotsionallikni ko’taradi va hikoyaga individual tus beradi, didaktik mushohadalar, maishiy hayot tasvirlari, go’zal tabiat manzaralari bir-birlari bilan uyg’unlashib ketadi.
Mark Tven komik portretlar ustasidir. Jumladan. U yakshanba kungi maktab direktori portretini quyidagicha chizadi:
“Direktor o’ttiz besh yoshlar chamasidagi, qizg’ish yuzli, echki soqolli, kalta qilinib olingan haligiday qizg’ish sochli jirkanch bir odam edi. Kraxmallangan tikka yoqasining ustki qirrasi qariyib qulog’iga tegib turar, qirrali uchlari esa oldinga egilib, qariyib og’ziga yetar va xuddi devordek bo’lib, direktorni doim oldinga qarab turishga majbur etar, yon tomonga qaragan chog’larida esa u butun gavdasini burishga majbur bo’lar edi. Bo’ynidagi galstugi esa baqbaqasini tirab turish xizmatini bajarar, galstugining o’ng va chap tomonga ayrilib turgan uchlari uzun popuklar bilan bezatilgan edi; etiklarining uchlari o’sha zamondagi modaga muvofiq konьki uchi singari yuqori qarab turardi...”.1
Mark Tven personajlar portretini chizganda huda-behuda unsurlarga ahamiyat bermaydi. Biroq devordek yoqali (a fence), galstukli (as a bank note), konьki uchi singari etiklar (like a sleight runners) kiygan direktor obrazi nafaqat nodon, chegaralangan, o’ziga ishongan va xudbin kishining, balki yakshanba kungi maktab ruhiga berilgan xarakteristikadir : bu maktabda bir nemis bolasi muqaddas kitobdan sakkiz-to’qqiz ming misrani yod olib “aqldan ozgan”.
Tven qahramonlarining nutqlari ham o’ziga xos xususiyatlarga ega. Sudьya Techer, jumladan, tantanali, silliq, yumshoq va urg’u bilan so’zlaydi. Gek Finnning nutqi qisqa-qisqa, uzilgan, noto’g’ri tuzilgan jumlalar, undov gaplar va so’kinishlar bilan ajralib turadi.
“Tom Soyerning boshidan kechirganlari”da qahramonlar xarakteristikalarini individuallashtirish priyomlari boyiydi, murakkablashadi va rang-barang ko’rinishlar oladi. Natijada adib ijodining ilk davriga xos publitsistik chekinishlar yo’qoladi, quruq bayon o’rniga obrazliligi va jonliligi bilan kitobxonni ishontiruvchi badiiy sahnalar paydo bo’ladi, hayotiy ziddiyatlar tashqi to’qnashuvlarda emas, qahramonning (Gek Finn) ruhiy holatini yoritish orqali ko’rsatiladi, roman to’qimasiga tabiat manzaralari faqat statik peyzaj tarzida emas, balki qahramonning ma’lum paytdagi ruhiyatini ko’rsatish uchun kiritiladi. Mark Tvenning badiiy mahorati yangi, yuqori pog’onaga ko’tariladi.
Mark Tvenning o’zi 1875 yil 15 iyulda adib va adabiyotshunos Gouelsga yozgan maktubida “Tom Soyer”ni frantsuz adibi Lesajning “Jil –Blaz”iga tenglashtiradi hamda “Tom Soyer” - “bolalar uchun yozilgan kitob emas. – deb ta’kidlaydi. - Asar faqat kattalar tomonidan o’qiladi, u faqat kattalar uchun yozilgan”. Biroq kitobni nashrga tayyorlash jarayonida M.Tven yosh kitobxonlarni ham unutmadi. Shu o’rinda V.G.Belinskiyning so’zlarini eslab o’tish kifoya - u kishi bolalar adabiyotini “barcha uchun” yozilgan badiiy asar hisoblagan. M.Tvenning o’zi ham shunday fikrda bo’lgan.
G’afur G’ulomning “Shum bola” qissasi ham Mark Tvenning ikki mashhur asaridan sira qolishmaydi. “Jahon adabiyotining yuksak saviyali komik va yumoristik asarlaridagi kulgili holat va xarakterlarda ba’zan achchiq alamli achinish tuyg’ularini bera olishdek ulkan mahorat G’afur G’ulomning “Shum bola”sida ham balqib turadi”.1
Yuqorida aytib o’tganimizdek, “Shum bola” ham avtobiografik asar emas. Biroq ayrim adabiyotshunos olimlar “Shum bola”ni avtobiografik asar, deb hisoblashadi. Jumladan, H.Yoqubov “Shum bola” povesti ma’lum darajada avtobiografik asardir”2 deb yozsa, A.Abrorov “Shum bola” o’z janr e’tibori bilan ma’lum ma’noda avtobiografik asar”3 deb hisoblaydi. Olim o’z fikrini quyidagicha izohlaydi:
“Asar syujeti aniq voqea-hodisalar, real shaxslarga asoslanganligi badiiy avtobiografik janrning o’ziga xos xususiyatlaridan bo’lib, boshqa badiiy asarlarga nisbatan mazkur janr xarakteri buni ko’proq taqozo etadi... Voqea bo’layotgan joyning aniq nomini berish ham avtobiografik asar uchun xos bo’lgan xususiyatdir.”1
Biroq qator olimlar bu fikrga qo’shilishmaydi. Jumladan, S.Mamajonov “Shum bola”da badiiy avtobiografik asarlarga xos fazilatlar ko’p” deb hisoblasa,2 U.Normatov qat’iy ravishda “Shum bola” avtobiografik asar emas, “Shum bola” qismatida muallifning o’zidan o’tgan nimalardir bor” deb yozadi.2
Biz “Shum bola”qissasini avtobiografik janr unsurlariga ega bo’lgan sof badiiy asar deb hisoblaymiz. Chindan ham qissada juda ko’p avtobiografik janr unsurlari uchraydi. Undagi ayrim joylar nomlari (adib tug’ilib o’sgan mahalla – Qo’rg’ontagi, adibning bolaligi o’tgan maskanlar) va qahramonlar ismlari shular jumlasidandir.
Bunga “Shum bola”dan olingan va G’afur G’ulomning tarjimai holi hamda adabiy-tanqidiy maqolalarida keltirilgan qator misollar orqali ham ishonch hosil qilish mumkin.
Eng avvalo G’afur G’ulom bilan Shum bola o’rtasidagi yaqinlik haqida. G’afur G’ulomning bir akasi va uch singlisi bo’lgan:
“Otam 1912 yilda, 44 yoshida mazkur Qo’rg’ontagi mahalladagi o’z hovlimizda vafot qildi... Biz besh yetim bola qolaberdik. Men 9 yoshda, eng kichik singlim Bahri 6 oylik edi...”4.
Adibning otasining ismi-sharifi G’ulom Orif o’g’li bo’lib, laqabi “Mirza” bo’lgan.5
Shum bolaning ham uch singlisi bor. Hoji bobodan ruhsat olib Chorsuga tushgan Shum bola u yerda bozordagi qorovullarning boshlig’i Rahmatullo sarkorni uchratib qoladi. Ular o’rtasida quyidagicha suhbat bo’lib o’tadi:
“ – Ie, uka, - dedi u, katta yigit bo’lib qolibsan-ku! Mirza akam omon-eson yuribdilarmi?

• 
  U kishi o’lib ketganlar.
  
• 
  Ey attang, ha, mayli, xudo rahmat qilsin. Onang omonmilar? Nechta bola qoldilaring?
  
• 
  Onam sog’-salomatlar, men, yana uchta singlim bor.
  
• 
  Bay-bay, yosh qolibsanlaru”.1
  

“Shum bola”ning dastlabki bo’limidayoq qahramonning mahalladagi hayoti tasvirida quyidagi jumlalar mavjud:
“Mahallamizning bir tomoni Tikonli mozor, bir tomoni Qo’rg’ontagi. Uzun ko’chaning o’ng, chap tomonidagi pastqam, tor ko’chalarda o’g’il va qiz bolalar to’planib, har xil o’yinlar o’ynaymiz. Kurash, “botmon-botmon”, “oq terakmi-ko’k terak”, “qushim boshi”, “mindi-mindi”, “o’g’ri keldi”, “bekinmachoq” degan o’yinlarimiz bor”.2
G’afur G’ulomning adib va shoir, akademik Oybek tavalludining oltmish yilligiga bag’ishlangan maqolasida esa quyidagicha jumlalar uchraydi:
“Oqshomlari o’g’il-qiz bolalar yig’ilib, mindi-mindi, qushim boshi, botmon-botmon, oq terakmi-ko’k terak, bekinmachoq o’yinlarini birga-birga o’ynardik. Oybek Degrez maktabida, men Qo’rg’ontagi maktabida boshlang’ich eski tahsilni oldik.”3
G’afur G’ulom Qo’rg’ontagidagi ikki erlar maktabidan birida, Hasanboy domla qo’lida ta’lim olgan:
“Qo’rg’ontagi”dagi erlar maktabining muallimi Hasanboy domla menga “Alifbe”ni o’rgatgan hurmatli muallim – ancha taraqqiyparvar odam edi.”1
Shum bola ham Hasanboy domladan saboq oladi:
“Mahallamizda ikkita machit bor. Machitning bittasi Tikonli mozorda, ikkinchisi – Yettimachit – Qo’rg’ontagida. Har ikki machitning ham yonida maktab bor. Tikonli mozor machitida Shamsi domla muallim, Qo’rg’ontagida Hasanboy domla o’qituvchi. Men Hasanboy domlada o’qidim.”2
Bundan tashqari asarda tilga olingan qator personajlar real shaxslardir. Shum bola do’stlarining ismlari Omon va Yo’ldosh bo’lsa, bolalikda G’afur G’ulomning ham shunday ismli o’rtoqlari bo’lgan. Bu haqida G’afur G’ulomning o’zi shunday yozadi:
“Shum bola”dagi asosiy qahramonlar hayotda bor odamlar. Ularning ko’pchiligi hozir tirik. Masalan, Omon 8-tramvay oxirida turadi. Uyi yuqori vol’tli elektr o’tgan joyda. Yo’ldoshning qaerda turishini bilmayman, ammo o’zi Shahar tramvay parkida aravakash bo’lib ishlaydi, o’g’li injener.”3
Bu qatorga Shum bola “mahorat bilan” aldagan Sariboyni ham qo’yish mumkin. Zero G’afur G’ulom o’zining tarjimai holida “Men Sariboy deganning olma bog’ida qo’riqchilik qildim...” deb yozadi.
Asarda sabzi yetishtiruvchi boyning xonadonidan sigir so’yib qochgan og’aynilar o’rtasida gap-so’z chiqib ikki tomon ketadilar. O’zidan uzoqlashib ketayotgan Omonning ortidan Shum bola qichqirib qoladi:
“- Mulla Omonboy, Shahardagi qo’shchi-kulonchi, sayis, miroxo’r, bo-yu boyonlar, oshna-og’aynilaringizga xat-patingiz yo’qmi, Orifxo’ja eshon, Maqsudxon duma, G’ulomxon qozilarga nomingizdan salom aytib qo’yaymi?”4
Shu sahifa tagida muallif izoh berib ismlari keltirilgan insonlar XX asr boshlaridagi Toshkentning ko’zga ko’ringan boylari – Shaharning “mo’’tabarlari” bo’lganliklarini ta’kidlaydi.
G’afur G’ulom kabi Shum bola ham otasidan erta yetim qolgan, birinchi jahon urushi boshlanganida G’afur G’ulom kabi Shum bola ham 11-12 yoshda edi. Aynan shunday og’ir davrda G’afur G’ulom kabi Shum bolaning ham “qilmagan xizmati, tutinmagan ishi qolmadi”.1 Qish oqshomlari bir to’da boyvachchalar yig’ilib, amakisining mehmonxonasida qarta o’ynaganlarida “ichkari bilan tashqariga samovar, dasturxon tashib, yugurdaklik qilgan”.2 G’afur G’ulom kabi Shum bola ham hoji Boboning takyasida “poyi-piyoda xizmat qilib turgan, tiq etgan choynak bejavob qolmagan”.3
Bundan tashqari G’afur G’ulom uy-muzeyining direktori Olmos Ahmedova bilan suhbatimizdan ma’lum bo’ldiki, “Shum bola”da tasvirlangan qahramonning boshida singan tuxum voqeasi, tsirk tomoshalari paytida surnaychilar qarshisida yeyilgan anor voqeasi haqiqatda muallifning boshidan o’tgan. Yosh G’afurni yaqinlari va o’rtoqlari “Qoravoy” deb chaqirishgan.
Personajlar talqini bilan ham “Shum bola” 30-40-yillarda yozilgan asarlardan keskin farq qiladi. “Avvalo qissadagi har bir personajni adib hayotdagi ijtimoiy mavqeidan qat’i nazar, o’ta samimiyat bilan xolis ko’rsatadi; boy, kambag’al yoki ruhoniyni ular mansub bo’lgan ijtimoiy tabaqaning umumlashma tipik vakili emas, balki birinchi galda inson – individ sifatida beradi; Sariboy, Domla, Sarrof hindi, Hoji bobo, Sulton kissavur – barchasi ziddiyatlari, insoniy ojizliklari, fe’l-atvoridagi musbat va manfiy tomonlari bilan bor holicha taqdim etiladi.”4 U.Normatov to’g’ri ta’kidlaganidek, ashaddiy o’g’ri Sulton kissavur ayni paytda mard, tanti, insofli odam; xudbin, qimorboz, maishatparast Sariboy tabiatan insoniylikdan bexabar emas, katta xonadonini tashlab, boshqa bir yosh qirg’iz xotinga uylanib olib, aysh-ishratga berilib ketgan bu odam xonadoni, sevikli o’g’li haqidagi Shum xabarni eshitganda hushdan ketib yiqiladi, aftodahol bo’lib xonadoniga qaytadi.
“Shum bola” badiiy tafakkur tarzi, ifoda, uslub yo’nalishi jihatidan ham milliy adabiyotimizda noyob hodisa. Uning YUNESKO tomonidan bolalar va o’smirlar haqidagi eng sara asarlar qatoriga kiritilgani ham bejiz emas.1
Mark Tvenning “Tom Soyerning boshidan kechirganlari” va “Gekl’berri Finnning boshidan kechirganlari” romanlari va G’afur G’ulomning “Shum bola” qissasida hodisalar ifodasi, an’anaga ko’ra qat’iy mantiq, muayyan maqsadga yo’naltirilgan chiziqli ziddiyatlar silsilasi tarzida emas, yagona chiziqqa tushmaydigan, tartibsiz, beqaror, ayqash-uyqash shaklda beriladi. Xaos ko’rinishidagi tartibsiz, tasodifiy hodisalar orasidagi g’aroyib sirli-sehrli o’zaro bog’liqlikni, teran ma’nodorlikni topish, kashf etish san’ati jihatidan bu asarlar hozirgi zamon fanida kashf etilgan va katta qiziqish uyg’otayotgan sinergetik tafakkur xususiyatlarini yodga tushiradi.
Har uch asarda yozuvchilar avtobiografik ma’lumotlardan keng foydalanganliklari qissalarning avtobiografik asarlar degan xulosa chiqarishimiz uchun yetarli emas. Bu yerda ulardan boshqa maqsadda – oddiy hayotiy voqealar orqali umuminsoniy mazmunni berishda foydalanilgan.
UCHINCHI BOB BO’YICHA XULOSALAR

1. 
   Mark Tven ham, G’afur G’ulom ham o’z asarlarida bolalik davri taassurotlari, hayotlaridan olingan real faktlardan foydalanishgan.
   
2. 
   Mark Tven va G’afur G’ulom asarlarida tilga olingan personajlarning hayotdagi real prototiplari mavjud. Ular adiblarning yaqin qarindoshlari, qo’shnilari, do’st-birodarlari. Personajlarning portretlarini adiblar real hayotdagi insonlarga asoslanib yaratganlar.
   
3. 
   “Tom Soyerning boshidan kechirganlari” ham, “Gekl’berri Finnning boshidan kechirganlari” ham, “Shum bola” ham avtobiografik asarlar emas. Biroq ularda hikoyaga yorqin joziba beruvchi badiiy to’qima va avtobiografik unsurlar mavjud. Adiblar ulardan boshqa maqsadda – oddiy hayotiy voqealar orqali umuminsoniy mazmunni berishda foydalanishgan.
   
4. 
   Mark Tven va G’afur G’ulomning asarlarida xalq og’zaki ijodi, folьklor va latifalardan keng foydalanilgan. Bu ularning jonli, tushunarli chiqishiga, kitobxonlar tomonidan sevib o’qiladigan asarlar darajasiga ko’targan.
   
5. 
   Mark Tven o’z asarlarida F.Rable (ommaviy sahnalar, tomoshalar, xalq og’zaki ijodi namunalari, folьklor an’analari), G’afur G’ulom esa “Shum bola”da Mark Tven (Tom Soyerning boshidan kechirganlari, Gekl’berri Finnning boshidan kechirganlari) kabi jahon adabiyoti namoyandalari tajribalaridan foydalangan.
   

X U L O S A
XX asr jahon adabiyoti rivojiga xos eng muhim tamoyillardan biri, turli milliy adabiyotlarning o’zaro aloqalari, bir-birlari bilan tajriba almashuvi, bir-birlariga yaqinlashuvi, turli-tuman adabiy-ijodiy, uslubiy oqimlar sintezlashuvi jarayonining nihoyatda kuchayganligidir. Bu hodisani deyarli barcha milliy adabiyotlarning yirik namoyandalari ijodida, ularning dunyoga mashhur asarlarida kuzatish mumkin.
Amalga oshirilgan tadqiqot ma’lum xulosalar chiqarishga asos bo’ldi. Ular quyidagilardan iborat:

1. 
   Umuminsoniy maqsadni ko’zlab qalam tebratgan har bir yozuvchi va shoirning asarlari faqat o’z xalqining mulki bo’lib qolmay, balki butun insoniyatning ham boyligidir. Barcha xalqlar bir–birining adabiyoti va madaniyati bilan uzviy aloqa o’rnatgan taqdirdagina o’zlarining adabiyoti va madaniyatini rivojlantira oladilar.
   

2. 
   O’zbek madaniyatining ildizlari qadim tarixga borib taqalaladi. Uning bugungi kundagi kamoloti jahonning ilg’or rivojlangan madaniyatlari darajasidadir. SHuning uchun uni o’rganishga qiziqish chet ellarda, G’arb mamlakatlarida, ayniqsa AQShda ham tobora kuchaymoqda.
   
3. 
   Mark Tvenning «Tom Soyerning boshidan kechirganlari» va «Gekl’berri Finnning boshidan kechirganlari» romanlari hamda G’afur G’ulomning «Shum bola» qissasi genetik yaqinlikka ega bo’lmagan ikki milliy adabiyot vakillari bo’lmish adiblarning asarlaridir. Bu asarlar turli zamonlarda va turli mamlakatlarda yaratilganiga qaramay ularni ko’p jihatlar birlashtirib turadi. Ular mavzu jihatidan ham, syujet–kompozitsion qurilishi jihatidan ham nisbatan yaqin va deyarli o’xshash.
   
4. 
   Har ikkala adibning mahorati qahramonlar va obrazlar yaratishda yaqqol namoyon bo’ladi. Nafaqat bu asarlarning qahramonlari Tom va Gek, Shum bola va Omon, balki “qirol” va “gertsog” (“Gekl’berri Finnning boshidan kechirganlari”), kissavur Sulton va Sharif domla (“Shum bola”) realistik obrazlardir. Mark Tven ham, G’afur G’ulom ham asarlarda o’z axloqiy-ijtimoiy qarashlarini bayon etishda, betakror obrazlarni yaratishda turli janrlar imkoniyatlaridan unumli va o’rinli foydalanganlar.
   
5. 
   Mark Tven bilan G’afur G’ulom asarlarida qator mushtarakliklar, o’xshash sahnalar uchraydi. Adiblar dramatik va komik holatlarni yaratishda, personajlarning dialoglarini qurishda ayniqsa bir-birlariga yaqindirlar. “Tom Soyerning boshidan kechirganlari” bilan “Shum bola”ni deyarli har bir satrga singib ketgan yumor ham birlashtirib turadi.
   
6. 
   Asarlarda keltirilgan mushtarakliklar bilan birga milliy o’ziga xosliklar yaqqol ko’zga tashlanadi. Bular avvalo asarlar yaratilgan davrdagi mamlakatlardagi ijtimoiy-siyosiy holat, tarixiy vaziyat, milliy voqelik, milliy urf-odatlar, milliy mentalitetni ochib berishda namoyon bo’ladi.
   
7. 
   Mark Tvenning «Tom Soyerning boshidan kechirganlari» va uning mantiqiy davomi bo’lmish «Gekl’berri Finnning boshidan kechirganlari» asarlarida ham, G’afur G’ulomning «Shum bola» qissasida ham sayohat majburiy darbadarlik sifatida namoyon bo’ladi. Asarlarning bosh qahramonlari xonadonlarida ro’y bergan noxushliklar natijasida uydan chiqib ketishga va darbadarlik qilishga majbur bo’ladilar. Tadqiq etilgan asarlarning mualliflari «majburiy» sayohatni badiiy priyom sifatida qo’llaydilar.
   
8. 
   Syujet asosini tashkil etuvchi zamon va makonni tadqiq qilish muallif qarashlarini, muallif ovozini yanada yorqinroq his qilish imkonini beradi. Sarguzashtlar bayon qilingan asarlarda zamon va makon o’lchovlari alohida o’rin egallaydi. Mark Tven asarlarida zamon aniq bo’lsa-da, makon ba’zan noaniq (“Gekl’berri Finnning boshidan kechirganlari”da - Missisipi daryosi va uning bo’yida joylashgan nomlari noma’lum Shaharchalar), G’afur G’ulom asarlarida esa zamon va makon tushunchasi benihoya aniq.
   
9. 
   Qahramon safar qilar ekan, doimo yo’lda bo’ladi. Yo’lda bir zamon va makon nuqtasida turfa xil odamlarning - turli tabaqalar, turli mulk, turli diniy e’tiqodga, millatga va yoshga mansub odamlarning zamoniy va makoniy yo’llari kesishadi. Insonlar yo’lda uchrashishlari mumkin, yo’lda har xil kontrastlar paydo bo’lishi, turli taqdirlar to’qnash kelishi mumkin. Insonlar taqdirlari va umrlarining zamoniy va makoniy qatorlari ijtimoiy masofada konkretlashib va uzoqlashib o’ziga xos ravishda uyg’unlashadi.
   
10. 
    Har ikkala asarda ham (“Gekl’berri Finnning boshidan kechirganlari”, “Shum bola”) yo’ldagi Shahar va qishloqlarda ro’y bergan voqealar, turfa xarakterli insonlar bilan to’qnashuvlar natijasida qahramonlarning “ko’zlari ochiladi”, olamga boshqacha nigoh bilan qaray boshlaydilar, xarakterlari rivojlanadi. Asarlar syujetida bir personajlar o’z vazifasini bajarib tushib qolsa, ularning o’rnini boshqalari egallaydi. Faqat bosh qahramonlargina asar oxirigacha yetib boradilar.
    
11. 
    Mark Tvenning “Tom Soyerning boshidan kechirganlari” va “Gekl’berri Finnning boshidan kechirganlari” romanlari va G’afur G’ulomning “Shum bola” qissasida hodisalar ifodasi, an’anaga ko’ra qat’iy mantiq, muayyan maqsadga yo’naltirilgan chiziqli ziddiyatlar silsilasi tarzida emas, yagona chiziqqa tushmaydigan, tartibsiz, beqaror, ayqash-uyqash shaklda beriladi. Xaos ko’rinishidagi tartibsiz, tasodifiy hodisalar orasidagi g’aroyib sirli-sehrli o’zaro bog’liqlikni, teran ma’nodorlikni topish, kashf etish san’ati jihatidan bu asarlar hozirgi zamon fanida kashf etilgan va katta qiziqish uyg’otayotgan sinergetik tafakkur xususiyatlarini yodga tushiradi.
    
12. 
    “Tom Soyerning boshidan kechirganlari” ham, “Gekl’berri Finnning boshidan kechirganlari” ham, “Shum bola” ham avtobiografik asarlar emas. Biroq ularda hikoyaga yorqin joziba beruvchi badiiy to’qima va avtobiografik unsurlar mavjud.. Bu yerda adiblar ulardan boshqa maqsadda – oddiy hayotiy voqealar orqali umuminsoniy mazmunni berishda foydalanishgan.
    
13. 
    Mark Tven ham, G’afur G’ulom ham bolalar va o’smirlar adabiyoti rivojiga ulkan hissa qo’shdilar. Ularning asarlari dunyoning ko’plab tillariga tarjima qilindi, bu asarlar nafaqat bolalarning, balki kattalarning ham ma’naviy mulkiga aylandi.
    

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1

1. 
   Karimov I. Biz o’z kelajagimizni o’z qo’limiz bilan T. 7 - T.: O’zbekiston, 1999. – 410 b.
   
2. 
   Karimov I. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch.–: O’zbekiston, 2008. - 173 b.
   
3. 
   Karimov I. Adabiyotga e’tibor – kelajakka, ma’naviyatga e’tibor. – T.: O’zbekiston, 2009. – 39 b.
   
4. 
   Abrorov A., Soyimov B. G’afur G’ulomning badiiy olami. – T., 1984. – 54 b.
   
5. 
   Adabiyot nazariyasi: 2 jildlik. M.Nurmuhamedova tahriri ostida. 1–jild, 2–jild. –T.: Fan. 1978, 1979. – 449 b.
   
6. 
   Adabiy turlar va janrlar. (tarixi va nazariyasiga oid). 3 jildlik. 1–jild. –T.: Fan. 1991. – 334 b.
   
7. 
   Aliev A. Ma’naviyat, qadriyat va badiiyat (Vatan fidoyilari) –: Akademiya, 2000.– 632 b.
   
8. 
   Allen U. Traditsiya i mechta. Kriticheskiy obzor angliyskoy i amerikanskoy prozы s 20-x godov do segodnyashnego dnya. - M., 1970. – 322 p.
   
9. 
   Amerika adabiyotining asoslari. – Vienna, Autriche, USA Regional Program office, 1997. – 118 p.
   
10. 
    Amerika hikoyalari. – T., 2011. – 256 b.
    
11. 
    Amerikanskaya literatura i obщestvenno-politicheskaya borь 60-e nachalo 70-x godov. - M.: Nauka 1977.
    
12. 
    Ahrorova X. Izlarini izlayman. –: SHarq, 1998. – 176 b.
    
13. 
    Baldauf I. XX asr o’zbek adabiyotiga chizgilar.–T.: Ma’naviyat, 2001.–72 b.
    
14. 
    Baxtin M.M. Voprosы literaturы i estetiki.–M.: Xudojestvennaya literatura. 1975.–502 s.
    
15. 
    Baxtin M.M. Estetika slovesnogo tvorchestva.–: Iskusstvo. 1979.– 424 s.
    
16. 
    Borisova I.F., Nizamova M.N., Ermatov B.S. Slovarь literaturovedcheskix terminov. – : Universitet, 2005. – 140 s.
    
17. 
    Veselovskiy A.N. Istoricheskaya poetika.–: Vыsshaya shkola. 1989.– 404 s.
    
18. 
    Vzaimodeystvie i vzaimoobogaщenie. Russkaya literatura i literaturi narodov SSSR. – Leningrad: Nauka, 1988. - 253 s.
    
19. 
    Vladimirova N.V. Razvitie janra rasskaza v uzbekskoy literature. (20 ^–e -40^-e godы). – T.: Fan, 1977. – 192 s.
    
20. 
    Vladimirova N.V. Ot slova k knige. – : Izdatelьstvo literaturы i iskusstva imeni Gafura Gulyama, 1983. – 304 s.
    
21. 
    Vladimirova N.V. Tarjimachilikning mahorat maktabi // Fan haqida suhbatlar. - T., O’zbekiston, 1989, № 3-4.
    
22. 
    Vostok-Zapad: Issledovaniya. Perevodi. Publikatsi. Vi № 4. (redaktor-sostavitelь L.Sh.Rojanskiy). – M.: Nauka, 1989. – 298 s.
    
23. 
    Vostok-Zapad: Literaturnie vzaimosvyazi v zarubejnыx issledovaniyax. Sbornik obzorov. (otv. redaktor Dyakonova Ye.M.). – M., 1989. – 196 s.
    
24. 
    Gachechiladze G. Xudojestvennыy perevod i literaturnie vzaimosvyazi. - M., 1980. – 256 s.
    
25. 
    Gulyam Gafur. Ozornik. – T.: Izdatel’sko-poligraficheskiy dom im. Chulpana, 2005. – 242 s.
    
26. 
    Dima Aleksandr. Printsipы sravnitelьnogo literaturovedeniya. - M.: Progress, 1977. – 149 s.
    
27. 
    Dьyachenko V.P. Russkiy dramaticheskiy teatr v Turkestanskom krae. – T.: Fan, 1966.– 180 s.
    
28. 
    Dyurishin D. i kollektiv. Sistematika mejliteraturnogo protsessa. – Bratislava, 1988 (lovak va rus tillarida). – 186 s.
    
29. 
    Jirmunskiy V.M. Literaturnie techeniya kak yavlenie mejdunarodnoe. – Leningrad: Nauka, 1967. -
    
30. 
    Zverev A. Menyayuщiesya orientiri / Inostrannaya literatura, 1976, № 3.
    
31. 
    Zoxidov V. Ulug’ shoir o’gitlari. G’.G’ulom she’rlari haqida. - T., 1978. - 43 b.
    
32. 
    Zunnunov A. G’afur G’ulomning hayoti va ijodi: maktab ko’rgazmasi va bolalar kutubxonasi uchun materiallar nashri. - T., 1983. - 36 b.
    
33. 
    Yoqubov H. G’afur G’ulom hayoti va ijodi. - T.: O’zdavnashr. 1959. -96 b.
    
34. 
    Istoriya literaturi SSHA. Red. kollegiya: Ya.N. Zasurskiy, M.M. Koreneva, Ye.A. Stetsenko. I: Literatura kolonial’nogo perioda i epoxi Voyni za nezavisimost Otv. red. M.M. Koreneva. - M.: Nasledie, 1997. T. II: Literatura epoxi romantizma Otv. red. A.M. Zverev. - M.: Nasledie, 1999. T.III: Literatura seredinы XIX v. Otv. red. Ye.A. Stetsenko. - M.: Nasledie, 2001.
    
35. 
    Karimov N. XX asr adabiyoti manzaralari. - T.: O’zbekiston, 2008. – 533 b.
    
36. 
    Konrad N.I. Zapad i Vostok. – M.: Nauka, 1972. – 286 s.
    
37. 
    Levin Yu.D. Shekspir i russkaya literatura XIX veka. – Leningrad: Nauka, 1988. - 327 s.
    
38. 
    Levin Yu.D. Vospriyatie angliyskoy literaturi v Rossii. – Leningrad: Nauka, 1990. - 287 s.
    
39. 
    Literaturnaya istoriya Soedinyonnix Shtatov Ameriki. Pod red. R. Spillera, U. Torpa, T.N. Djonsona, G.S. Kenbi: V 3-x tomax. s angl. Avt. predisl. (k t. 1-3) Ya.N. Zasurskiy. – M: Progress, 1977.