Инглиз тилида турғун ибораларнинг ўзига хос хусусиятлари

Тадқиқот ишининг гипотезаси. Ўзига хос хусусиятларга эга бўлган фразеологик бирликларнинг луғатларда акс эттирилиш принципларини ўрганиш матн шаклланиши, коннотатив тузилиш, меъёр нуқтаи назарларидан фразеологиянинг келгуси ривожланишидаги турғун қонуниятларни аниқлаштириб олиш учун ҳам зарур ҳисобланади.
Тадқиқот ишининг ҳимояга олиб чиқиладиган асосий хулосалари
1. Келиб чиқишига кўра, фразеологик бирликларлар турли хил манбаларга мансубдирлар; уларнинг семантик ва структурал ривожланиши коннотатив маънодорликка эга бўлган, тўлиқ шаклланган фразеобирликнинг пайдо бўлишига хизмат қилади.
2. Фразеологизмларнинг стилистик хусусиятлари асосан уларнинг қуйидаги уч ўлчамдаги функционал ўрни билан белгиланади. Булар: а) вақт, б) макон ва в) жамият.
3. Фразеологизмлар мунтазам хусусиятларга эга бўлиб, ўзларининг инвариант белгиларига кўра, бир-бири билан ички фразеологик муносабатларда бўлишиб, ўз ичига турли ҳажмлардаги бирликларни қамраб олган фразеогуруҳларни ташкил қилади.
Тадқиқот ишида ўрганилиши керак бўлган вазифалар унинг структурасини белгилаб беради. Битирув малакавий иши Кириш, 2боб, Хулоса ва Фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат.

I Боб. Инглиз тилида турғун ибораларнинг шаклланиши
1.1. Фразеология ва фразеологизмлар муаммоси
Ҳар қандай тилнинг луғат бойлиги фақат янги сўзлар ясалишигагина эмас, балки балки иборалар, турғун сўз бирикмалари ҳисобига ҳам сон жиҳатидан, ҳам сифат жиҳатидан бойиб боради. Тидаги ана шундай турғун бирикмалр билан “дунёси” билан шуғулланувчи фан фразеология фанидир. [14;79].Фразеология иборалар ҳақидаги таълимот бўлиб, бу терминни 1928 йилда Е.Д.Поливанов қўллаган эди: ”Мен морфологияга нисбатан синтаксис қандай алоқада бўлса, лексикага нисбатан худди шундай муносабатга киришувчи махсус фанни “фразеология” деган терминни қўллашни лозим топдим” [11;19].
Дарҳақиқат, сўнгги ярим аср давомида фразеология жаҳон тилшунослигининг диққат марказида бўлди.бир қатор моногрфик илмий изланишлар натижасида унинг объекти аниқланди, тадқиқот методлари ишлаб чиқилди ва бу фан тилшуносликнинг бошқа соҳалари қаторида ўз ўрнини шакллантирди. Ҳозирги кунда бу термин икки маънода қўлланилмоқда.
1. Тилдаги фразеологик бирикмаларнинг жами;
2. Турғун ибораларни ўрганувчи соҳа, фан.
Сўнгги йилларда кўплаб тиллар материаллари асосида олиб борилган кенг кўламли фразеологик тадқиқотлар натижасида фразеологизмлар қуйидагича таърифланмоқда.
Икки ёки ундан ортиқ компонентдан ташкил топган, яхлит фразеологик маъно англатувчи турғун тил бирлиги фразеологизм ёки фразеологик бирикма (ибора) дейилади. Масалан, инглиз тилида a feast or a famine [“катта омад ёки бутунлай омадсизлик”]; think on one’s feet [“тезда тушуниб етмоқ”; “дарҳол жавоб қайтармоқ”], put on the grill [“киришиб кетмоқ”, “қийноққа солмоқ”]; be (all) at sixes and sevens [“тартибсиз ҳолда бўлмоқ, хароба ҳолда бўлмоқ ” ]; set on six and seven, set on cinque and sice [“ энг катта номерга пул тикиш яъни барча нарсани ўртага қўйиб таваккал қилиш”] каби иборалари бунга мисол бўлади.
Ғарб тилшунослари орасида Ш.Балли биринчилардан бўлиб 1905 йилда фразеология терминини қўллаган. У фразеологизмларни стилистик нуқтаи назардан тилнинг ифода бирлиги сифатида талқин қилган. ХХасрда фразеологизмларни тадқиқ қилган олимлар орасида В.В.Виноградовнинг семантик классификациясини таъкидлаб ўтиш лозим. Олим рус тили фразеологиясини семантик классификация қилди ва мазкур классификация кўплаб тиллар фразеологизмларни жадал ўрганишга туртки бўлди.Ушбу ўринда инглиз тили фразеологияси тадқиқотчилар Н.Н.Амосова, А.В.Кунин, немис тили фразеологияси тадқиқотчиларидан И.И.Чернышёва, А.Д.Райхштайн, француз тили фразеологияси тадқиқотчиларидан М.И.Рецкер каби олимларнинг назарий ва амалий изланишларини алоҳида тилга олиш лозим.
Фразеологизм сўз каби луғавий бирлик ҳисобланади.Улар ҳам сўз каби тилда тайёр ҳолда мавжуд бўлганлиги сабабли нутқ ҳодисаси эмас, балки тил ҳодисасидир. Сўз лексик маънога эга бўлгани каби фразеологизм ўам ўзининг фразеологик маъносига эга. Сўздаги барча парадигматик, синтагматик хусусиятларни фразеологизмларда ҳам яққол кўришимиз мумкин. Шу билан бирга фразеологизмлар сўз ва эркин сўз бирикмасидан бир қанча хусусиятлари билан фарқланади. Масалан, фразеологизм фразеологик сатҳ элементи, бирлиги сифатида фразеология ва фразеография объектидир. Фразеологияни ташкил этувчи компонентлар маъно бутунлигига эга эмас, улар фақатгина шакл ва товуш томони билан сўзга ўхшайди. Уларни ташкил қилувчи компонентларнинг фразеологик маъноси турғун, кўпроқ эмоционал экспрессив хусусиятга эга бўлган белги, ҳаракат кабиларни ифодалайди. Шунинг учун ҳам фразеологик маъно лексик маънодан бир қанча жиҳатлари билан фарқланади. Аксарият фразеологизмларнинг идентификатори мавжуд эмас, яъни мазкур фразеологизм ифодалаб келаётган маъносини бир сўз билан алмаштириб бўлмайди ҳамда бу маъно эркин сўз бирикмаси билан изоҳланиши мумкин холос.
Тиллардаги турғун ибораларнинг илмий таснифи биринчи навбатда, фразеологизмларга берилган атамаларни тартибга солишдан иборат бўлиши керак. Тилшуносликда турғун сўз бирикмаларини ифодалаш учун турли терминлардан фойдаланилмоқда. Мазкур ҳолат ушбу турғун сўз бирикмалари табиатининг мураккаблиги боис юзага келмоқда. Улар семантик, структурал ва функционал жиҳатдан мураккаб саналишади.шунга кўра, фразеологизмлар структурал-семантик, стилистик, семантик, комплекс, гапдпги синтактик функцияси ва бошқа принциплар асосида классификация қилинади. Анъанавий классификация усулларидан бири сифатида структурал-семантик тамойил асосидаги классификация тан олинади. Унга кўра турғун сўз бирикмалари жуфт сўзлар, идиомалар, ҳикматли сўзлар (афоризмлар), мақолларга бўлинади.
Жуфт сўзлар бир хил сўз туркумига тегишли бўлган бирликлардан ташкил топган турғун фразеологик маъноли иборалар саналади. back and forth [“яна ва яна, изчил, майда чуйдасигача”]; backward(s) and forward(s) [“изчил, икир чикиригача, орқа олди билан”]; dos and don’t’s [“қоидасига кўра”]; between grass and hay [”ёшликда” маъносида]; open and shut [“оддий, мураккаб бўлмаган”] каби турғун бирикмаларни жуфт сўзларга мисол қилишимиз мумкин.
“Идиома” термини грек тилидан олинган бўлиб, ҳақиқий, асл деган маъноларни ифодалайди. Идиомалар турғун иборалар бўлиб, воқеа, ҳодиса ва предметларни ифодали тасвирлаш мақсадида ишлатиладиган, маъноси уларни ташкил қиладиган компонентлар маънолари йиғиндисидан келиб чиқмайдиган, янги фразеологик маъно касб этувчи турғун бирикмалардир. Баъзи бир идиомалар маъноси бошқа бир сўз билан ҳам ифодаланиши мумкин, лекин идиомадаги коннотатив маъно, стилистик ўзига хослик мазкур синоним сўз билан тўла қамраб олинмайди.
Ҳикматли сўзларнинг асосий хусусиятлари уларнинг маъноси, интернационал характери, маълум бир муаллифга тааллуқли билн ҳам белгиланади. Ҳикматли сўзларни ўтмиш донишмандлари, замонамизнинг атоқли арбоблари келтирган афористик мулоҳазалар, шиорлар, луқмалар, цитаталар ташкил этади. Уларнинг мана шу хусусиятлари турғун иборалар сафидан жой олиш учун асосий мезон ҳисоланади. Вақт ўтиши билан баъзи хоссалари эскириб қолса ҳам улар тилда турғун ибора сифатида сақланиб қолади. Мақоллар ҳам фразеологизмларнинг бир тури бўлиб,улардан шакл ва мазмуни билан фарқ қилади. Одатда улар гап структураси каби шаклланади ҳамда ҳикматомуз жилоли фикрни ифодалайди. Мақоллар билан фразеологизмларнинг умумий хусусияти шундан иборатки,биринчидан улар структурал турғун, умумий кўчма маънога эга, тилдаги мустақил бирлик сифатида мавжуд. Юқорида таҳлил қилинган бирикмаларнинг анъанавий тўрт гуруҳи ягона бир принцип асосида, жуфт сўзлар ва мақоллар структура нуқтаи назаридан фарқланади. Ҳикматли сўзларнинг ҳам структурал, ҳам семантик жиҳатдан ранг баранглиги уларни бирон аниқ принцип асосида кўриб чиқишни қийинлаштиради. Бундан ташқари, тиллардаги бир қатор туғун бирликлар-фразеологизмлар ушбу тасниф орқали қамраб олинмаган.
Таъкидлаб ўтганимиздек, В.В.Виноградовнинг рус тили фразеологизмлари асосида яратилган семантик классификациясикўплаб тиллардаги турғун бирикмалар таснифини шакллантиришда катта аҳамиятга эга бўлди. Аниқроқ айтганда, олим яратган классификация воситасида фразеологизмларнинг бошқа тилларда ҳам уч гуруҳи мавжудлиги исботланди [23;57].Ушбу классификацияга кўра, фразеологизмлар қуйидагича таснифланган:

1. 
   Фразеологик чатишмалар. Ушбу гуруҳга тўла кўчма маънога эга бўлган, семантик жиҳатдан қисмларга ажралмайдиган ва умумий маъноси бирикмани ташкил этувчи компонентларнинг лексик маъносидан келиб чиқмайдиган тил бирликлари киради. Масалан, to kick the bucket, everything is at sixes and sevens =всё вверх дном.
   
2. 
   Фразеологик бирликлар. Ушбу гуруҳга яхлит кўчма маънога эга бўлган иборалар киради. Уларнинг фразеологик чатишмалардан фарқи шуки, умумий маъноси ташкил этувчи компонентлар маъносидан келиб чиқиши мумкин. Масалан, like a cat in a strange garret [ўзини ноқулай ҳис этмоқ, игнани устида ўтирмоқ маъносида].
   
3. 
   Фразеологик бирикмалар. Ушбу гуруҳга қисман кўчма маънога эга бўлган, маъно мотивацияси мавжуд, синтрактик нуқтаи назардан таркибий қисмлари осонгина ажратилиши мумкин бўлган бирикмалар киради. Бундай бирикмалар компонентлари синонимлар билан алмаштирилиши ҳам мумкин. Мисол учун, jerk (ёки snatch) smb. bald-headed [“ким биландир қўпол муомалада бўлмоқ”, “кимдандир ўч олмоқ”]; come (ёки get) down to cases [“гапнинг пўскалласини айтмоқ”, “ишга кўчмоқ”]; fix (ёки stop) smb’s clock [“кимнингдир овозини ўчирмоқ”]; be (ёки sit) on a cloud [“жуда бахтли ҳис этмоқ”].
   

И.И.Чернышева турғун сўз бирикмаларининг бир вақтнинг ўзида ҳам грамматик, ҳам семантик, ҳам стилистик хусусиятларини инобатга олувчи комплекс тамойилларни ишлаб чиқди. Бунга кўра бир томондан фразеологизмларнинг сўздан фарқи аниқланса, иккинчи томондан уларни фразеологик хусусиятга эга бўлмаган турғун сўз бирикмаларидан ажратиб олиш мумкин бўлади.
Турғун сўз бирикмаси албатта камида иккита сўздан иборат бўлиши керак. Бу жараёнда фразеошакл таркибидаги компонентлар ўз мўътадиллигини сақлаган ҳолда, у ёки бу ўзгаришларга юз тутишда маҳрум бўлишлари мумкин. Қуйида равиш сўз туркумига хос бўлган сўзларнинг фразеологизмлар шаклланишида тутган ўрнини кўриб чиқамиз:
He realized that ... he was sailing rather close to the wind financially... (Th.Dreiser).
... he’s sailing near the wind with those large contracts that he makes (J.Galsworthy).
He didn’t buy a programme - they were asking a shilling each for them and a man must draw a line somewhere (J.B.Priestley).
He was drunk … rotten drunk. A follow’s got to draw the line somewhere (A.J.Cronin).
Мисоллардан кўриниб турибдики, фразеологик бирликлар тилда тайёр ҳолда мавжуд бўлган бирликлардир. Улар икки ёки ундан ортиқ компонентларга эга. Натижада фразеологизмлар ўз маънолари, таркиби ва структурасига кўра бир бутун турғун шакл сифатида қабул қилинади. Бундан кўриниб турибдики,
1. Фразеологик бирликлар нутқ жараёнида яратилмайди, балки улар тилда тайёр ҳолда бўлади;
2. Таркибий қисмларининг бир бутунлиги, структураси ва семантикасининг доимийлиги фразеологик бирликларга хос бўлган хусусият саналади;
3. Фразеологик бирликларнинг таркибий қисмлари икки ёки ундан ортиқ асосий урғуга эга бўлиши мумкин;
4. Фразеологик бирликлар сўзловчи томонидан сўз сифатида англаниши мумкин бўлган алоҳида бўлаклардан ташкил топган турғун бирикмалардир.