|
Suv transporti. Bu transport temir yo‘l va avtomobil transportlaridan farq qilib, asosan jihozlanishi uchun uncha ko‘p xarajat talab qilmaydigan tabiiy suv yo‘llaridan foydalanadi. U yoqilg‘ini ko‘p ishlatmaydi va katta xajmdagi yuklarni tashish tannarxi pastroq. Hozirgi zamon kemalarining tezligi yuk tashuvchi poyezdlarning o‘rtacha tezligiga teng keladi.
O‘zbekistonda suv transporti asosan Amudaryo qisman Sirdaryo kemachiligidan iborat. 1974 yilda kema va qayiqlar qatnaydigan suv yo‘nalishlarining umumiy uzunligi 887 km edi. 1980 yilga kelib, O‘zbekistonda suv yo‘llarini umumiy uzunligi 2800 km ga yetdi. AmudaryoPanj (Tojikiston) bandargoxidan Mo‘ynokka qadar paroxodlar qatnovi amalga oshiriladi. Daryo suvining kamayishi va Orol dengizining qurishi natijasida suv yo‘llari keskin qisqardi. Respublikada “Termiz daryo porti”, “Xorazm daryo floti”, “Qoraqalpog‘iston daryo floti” ishlab chiqarish birlashmalari tashkil etildi. Respublika daryo portida 150 ga yaqin teploxod, shuningdek barjalar, suzuvchi ekskavatorlar, port kranlari va boshqalar bor. Hozirda suv yo‘llarini umumiy uzunligi 1000 km ga yaqin. Xalq xo‘jaligi yuklari asosan Termiz-Xayraton (Afg‘oniston), Sharlovuq-
To‘rtko‘l, Xo‘jayli-To‘rtko‘l Xo‘jayli-Beruniy, Qoratov-Taxiyatosh yo‘nalishlarida tashiladi. Yiliga daryo flotida 200 ming tonna yuk tashiladi.
Quvur transporti. – bu yuqori dinamika bilan rivojlanib borayotgan transport turlaridan biri. Uning boshqa transport turlaridan asosiy farqi shundaki tovar tashuv jarayonida transport vositasi emas balki tovarning o‘zi harakatlanadi (asosan bu transport qilinadigan tovarning xususiyatlariga asoslangan- neft, gaz, h.k). Bu farq biz quyida ko‘rib o‘tadigan ba’zi xususiyatlarning sababi hisoblanadi.
Quvurlarning keng tarmog‘ini yaratilishi tabiiy gaz neft va neft mahsulotlarini uzluksiz ravishda uzoq masofalarga yetkazib berish imkoniyatini berdi. Bu yerdan quvur transportining asosiy xususiyati kelib chiqadi - uning faoliyatining uzluksizligi.
Umuman quvur transporti boshqa turdagi suyuqlik mahsulotlari (neft va neft mahsulotlaridan sutgacha), gazsimon mahsulotlar(tabiiy gaz, ammiak, etan, etilen va h.k) qattiq mahsulotlar (ko‘mir, g‘alla)ni tashishga ixtisoslashmoqda. Ular bir necha kilometr dan tortib bir necha ming kilometr masofaga tashilishi mumkin. YEtkazib berishning oxirgi manzili har xil bo‘ladi: neft - neftni qayta ishlash zavodlariga; tabiiy gaz, ammiak, etan, etilen - kimyo sanoatlariga, ko‘mir va mazot asosan elektr stansiyalariga.
Quvur transportining ijobiy tomonlaridan ba’zilari uning yo‘llarini har xil rel’yefdagi joylarda, katta suv havzalari bo‘ylab shu bilan birga mangu muzlagan dengizlardan o‘tkaza olish imkoniyatlaridir. Bu transport turi xoxlagan iqlim va tabiiy sharoitlarda faoliyat ko‘rsata olishi mumkin, tashishdagi yo‘qotishlar minimal darajada.
Biroq gaz va neft quvurlarini yotqizilishi bir qator ekologik muammolarni keltirib chiqarishi mumkin (trubaning yorilishi va neft va gazning chiqishi, trubani yotqizish paytida tabiiy qobiqning buzilishi, shimoliy hududlarda quvurlarning yer ustida yotqizilishi hayvonlarning tabiiy migratsiyasiga to‘siq bo‘ladi).
Qimmat qurilish yoki ta’mirlash xarajatlarini aytib o‘tmasdan ilojimiz yo‘q. Bundan tashqari ishning boshlanishini ta’minlash maqsadida yangi quvurlar mahsulot bilan to‘ldirilishi kerak va zarur bo‘lgan bosimni butun quvur bo‘ylab ta’minlash muhimdir. Ma’lum masofadan keyin trassaning re’lefidan kelib chiqqan holda nasos stansiyalari o‘rnatiladi, bu o‘z navbatida qo‘shimcha xarajat hisoblanadi. Quvur transportining yana bir ajralib turadigan xususiyati uning uzoq masofaga cho‘zilganligidir. Neft va gaz quvur yo‘llarining umumiy uzunligi dunyoda 2 mln km ga yaqinlashadi, ya’ni, temir yo‘l uzunligidan 2 barobar ko‘pdir. Quvurlar asosan magistral hisoblanadi va qazib olinish joyi- qayta ishlashiste’molchi tarzida amalga oshiriladi va bir nechta mamlakatlarning hududidan kesib o‘tishi mumkin. O‘zining hududida xalqaro magistral quvurlarga ega bo‘lishi uchun (boj olish maqsadida) mamlakatlar o‘rtasida tortishuvlar ketadi va ba’zi hollarda diplomatik yoki harbiy konfliktlarni keltirib chiqaradi.
O‘zbekistonda birinchi 20 km uzunlikdagi nefteprovod 1908 yil Chimyon neft konida Vannovsk (xoz. Oltiariq) neftni qayta ishlash zavodiga tortilgan. Keyinchalik Farg‘ona vodiysi, Surxondaryo viloyatida yangi neft konlari ochilishi bilan transportning bu turi jadal rivojlantirildi. Neft konlaridan Farg‘ona va Oltiariq neftni qayta ishlash zavodlariga umumiy uzunligi 228,5 km bo‘lgan nefteprovodlar qurildi. Respublikamiz janubida – Surxondaryo viloyatida 1947 yil Lalmikor-Qumqurg‘on va 1969 yil Amudaryo-Amu-Zang liniyalari qurildi (umumiy uzunligi 40 km). Qashqadaryoda yangi neft konlari ochilganidan keyin 1977 yil G‘arbiyToshlaq-Qashqadaryo stansiyasi (3,3 km), Shimoliy O‘rta bo‘lak-Oltingugurt zavodi (72 km) nefteprovodlari ishga tushirildi.
O‘zbekistonning barcha viloyat markazlariga gaz quvur yo‘llari o‘tkazilgan. Gaz quvurlari ichida Jarkok-Buxoro-Samarqand-Toshkent, Muborak-Toshkent trassalari juda muhimdir. O‘zbekistondan Uralga (2100 km), Moskvaga (3500 km) o‘tkazilgan gaz quvurlari diametrining kattaligi va uzunligi jihatidan dunyoda oldingi o‘rinlardan birini egallaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
