Информатика ва ахборот технологиялари” йўналиши бўйича қайта тайёрлаш ва малака ошириш курси тингловчиси

1.2 “Маълумотларга нисбатан рухсатларни мантиқий бошқариш. Формал моделлар” мавзусининг маъруза матни

Маълумотларга нисбатан рухсатларни мантиқий бошқариш. Формал моделлар

• 
  фойдаланишни мандатли бошқаришни (Mandatory access control, MAC)
  
• 
  тавсифлаш;
  
• 
  фойдаланишни ролли бошқаришни (Role-based access control, RBAC)
  
• 
  тавсифлаш;
  
• 
  фойдаланишни дискрецион бошқаришни (Discretionary access control, DAC) тавсифлаш;
  
• 
  фойдаланишни аттрибутли бошқаришни (Attribute-based access control, ABAC) тавсифлаш;
  
• 
  Белл-Лападула моделини тавсифлаш;
  
• 
  Биба моделини тавсифлаш;
  
• 
  мантиқий фойдаланишни бошқаришни тавсифлаш;
  
• 
  фойдаланишни бошқаришни матрица моделини тавсифлаш;
  
• 
  фойдаланишни бошқариш рўйхатини (Access control list) тавсифлаш;
  
• 
  имтиёзлар рўйхатини (Capability list, C-list) тавсифлаш;
  
• 
  физик ва мантиқий фойдаланишни бошқаришни таққослаш.
  

Фойдаланишни бошқариш

Авторизация рухсатларни назоратлашнинг аутентификациядан ўтган фойдаланувчилар учун ҳаракатларни чеклаш билан шуғулланувчи қисми бўлиб, аксарият ҳолларда фойдаланишни бошқариш моделлари ёрдамида амалга оширилади. Ушбу маърузада маълумотларга нисбатан фойдаланишни мантиқий бошқариш тартиби билан танишиб чиқилади.
Фойдаланишни бошқариш субъектни объектга ишлаш қобилятини аниқлашдир. Умумий ҳолда фойдаланишни бошқариш қуйидаги диаграмма билан тавсифланади (1-расм):

1-расм. Фойдаланишни бошқариш
Ҳозирда тизимларда объектларни бошқариш учун турлича усуллар мавжуд бўлиб, уларга қуйидигаларни мисол келтириш мумкин:

• 
  дискрецион фойдаланишни бошқариш усули (Discretionary access control, DAC);
  
• 
  мандатли фойдаланишни бошқариш усули (Mandatory access control, MAC);
  
• 
  ролга асосланган фойдаланишни бошқариш усули (Role-based access control, RBAC);
  
• 
  аттрибутларга асосланган фойдаланишни бошқариш усули (Attribute- based access control, ABAC).
  

Тизимда ушбу фойдаланиш усуллари бир-биридан алоҳида-алоҳида фойдаланилиши талаб этилмайди ва уларнинг комбинациясидан ҳам фойдаланиш мумкин (2-расм).

2-расм. Фойдаланишни бошқариш тизимлари