Informatika 2017 qqalpoq indd

Poziciyalı  sanaq  sistemaları

Poziciyalı  sanaq  sistemalarında  sannıń  mánisi  cifrlardıń  muǵ-

darlıq  mánisiniń  sandaǵı  tutqan  ornı  (mashtabı,  poziciyası,  razryadı)

na  baylanıslı  bolǵan  jaǵdayda,  qosındısı  tiykarında  payda  boladı. 

Poziciyalı  sanaq  sistemasında  sanaq  sistemasınıń  tiykarǵı  cifrlar 

sanına  teń  bolıp,  cifrdıń  muǵdarlıq  mánisi  cifrdıń  ornı  ózgergende 

neshe  márte  ózgeriwin  anıqlaydı. 

Teoriyalıq  jaqtan  alǵanda  sanaq  sistemalarınıń  tiykarı  2  den 

baslanıp,  ıqtıyarlı  bolıwı  múmkin.  Sanaq  sistemasınıń  tiykarı  p 

bolıp,  p  sanı  10  nan  artpasa,  bul  jaǵdayda  cifr  sıpatında  onlıq 

sanaq  sisteması  álipbesindegi  0  den  (p − 1)  ge  shekem  bolǵan  cifrlar 

qollanıladı.  Eger  p  sanı  10  nan  úlken  bolsa,  ol  jaǵdayda  qosımsha 

belgiler,  ádette,  latın  háripleri  A  háribinen  baslap  qollanıladı.

Barlıq  poziciyalı  sanaq  sistemalarında  teris  emes  pútin  sanlar 

tómendegi  qaǵıydalar  tiykarında  payda  boladı:

1)  cifrdı  jıljıtıw — cifrdı  sanaq  sisteması  álipbesinde  ózinen  keyin 

kelgen  cifrǵa  almastırıw,  mısalı,  onlıq  sanaq  sistemasında  0  di 

jıljıtıwda  1  ge,  1  di  jıljıtıwda  2  ge,  2  ni  jıljıtıwda  3  ke  hám  taǵı 

basqaǵa  almastırıw; 

2)  eń  úlken  cifrdı  jıljıtıw — eń  úlken  cifrdı  0  ge  almastırıw, 

mısalı,  onlıq  sanaq  sistemasındaǵı  9  dı  0  ge  almastırıw.

Poziciyalı  sanaq  sistemasında  pútin  sanlar  tómendegi  sanaq 

qaǵıydası  tiykarında  payda  etiledi:  keyingi  san  aldın®ı  sannıń  ońda®ı 

soń®ı  cifrın  jıljıtıw  arqalı  payda  etiledi,  eger  jıljıtıwda  bir  cifr  0  ge 

aylansa,  ol  ja®dayda  bul  cifrdan  shepte  tur®an  cifr  jıljıydı,  bunda  pútin 

sannıń  aldına  jazıl®an  0  onıń  mánisine  tásir  etpeytu®ınlı®ı  itibar®a 

alınadı. 

Usı  nızamnan  paydalanıp,  pútin  sanlardı  payda  etiwdi  qarap 

shıǵamız.

2  lik  sanaq  sistemasında  tek  0  hám  1  cifrları  bar:  0;  1.  Keyingi 

sanlardı  payda  etiw:

I  bap.  Informaciya

---

25

  4-sabaq.  Sanaq  sistemaları  haqqında

Sxemada  cifrdı  jıljıtıw  tómendegi,  eń  úlken  cifrdı  jıljıtıw  bolsa 

joqarıdaǵı  strelkalar  arqalı  kórsetilgen.