Informatika 2017 qqalpoq indd

Sanaq  sistemalarınıń  túrleri

Bizge  belgili,  háriplerden  ibarat  álipbeni  qollanıwda  belgili  bir-

qansha  nızam  hám  qaǵıydalarǵa  ámel  etiledi.  Sanlı  álipbedegi  bel-

gilerden  paydalanıwda  da  ózine  tán  qaǵıydalardan  paydalanıladı.  Bul 

qaǵıydalar  hár  qıylı  álipbeler  ushın  hár  qıylı  bolıp,  sol  álipbeniń 

kelip  shıǵıw  tariyxı  menen  baylanıslı.  Óz  ishine  on  cifrdı  alǵanı 

ushın  bul  álipbe  óziniń  barlıq  qaǵıydaları  menen  birgelikte  on  cifrlı 

sanaq  sisteması  yaki  qısqasha  onlıq  sanaq  sisteması  dep  ataladı.

Sanlar  sistemasındaǵı  cifrlar  sanı  sol  sistemanıń  tiykarı  (quwatı) 

dep  júrgiziledi.

Sanlar  álipbesine  kirgizilgen  (bir  tańbalı)  belgiler  cifrlar hám olar 

járdeminde  payda  bolǵan  basqa  (kóp  tańbalı)  belgiler  sanlar dep 

júrgiziledi.  Mısalı,  onlıq  sanaq  sistemasında  5,  6,  8 — bul  cifrlar,  lekin 

568 — bul  san.  Onlıq  sanaq  sistemasında  birlikler,  júzlikler,  mıńlıqlar 

hám  basqalar  hárbiri  on  belgilerden  ibarat  toparlarǵa  bólingen:  0,  1, 

...  ,  9;  0,  1,  ...,  9,  10;  0,  1,  ...,  9,  100,  ...  . 

Onlıq  sanaq  sistemasında  cifrlar  ózi  turǵan  ornına  (razryadına) 

qaray  hár  qıylı  muǵdardı  ańlatadı.  Mısalı:  a)  999:  9  (toǵız) — birlik; 

90  (toqsan) — onlıq;  900  (toǵız  júz) — júzlik;  b)  1991:  1  (bir) — 

 

birlik; 

90  (toqsan) — onlıq;  900  (toǵız  júz) — júzlik;  1  (mıń) —

 

mıńlıq.

Usı  sebepten  bul  sistema  cifrları  óz  poziciyası  (tur®an  ornı)na