Informatika 2017 qqalpoq indd

Kodlaw  usılları

Semyuel  Morze  1837-jılı  elektromagnit  telegraf  qurılmasın  oylap 

tapqan  hám  1838-jılı  usı  qurılma  ushın  telegraf  kodın  islep  shıqqan. 

Onda  hár  túrli  hárip  hám  cifrlarǵa  noqat  hám  tirelerdiń  arnawlı 

izbe-izligi  kod  sıpatında,  yaǵnıy  informaciya  tómendegi  úsh belgi 

járdeminde  kodlanadı:  «uzın  signal»  (tire  járdeminde  ańlatıladı), 

«qısqa  signal»  (noqat  járdeminde  ańlatıladı),  «signalsız»  (boslıq, 

pauza  menen  ańlatıladı).

Hárip

Morze usılında 

kórsetiliwi

Kodtaǵı belgi-

ler  sanı

Hárip

Morze 

usılında  kór-

setiliwi

Kodtaǵı bel-

giler  sanı

N

– .

2

K

– . –

3

T

–

1

E

.. – ..

5

A

. –

2

R

. – .

3

L

. – ..

4

O

– – –

3

Morze  kodlaw  usılı  tegis  emes  kodlaw  usılına  mısal  boladı.  Usı 

usıl  járdeminde  «elektron»  sózin  jazsaq,  ol  tómendegi  kóriniske  iye 

boladı.

•• – ••    •–••    ••  –  ••  –  •  –  –  •  – • –  –  –  –  •

Bir  tárepten,  Morze  usılında  belgilerdiń  hárqıylı  basqa  belgiler 

menen  hám  de  olardıń  birneshewi  menen  beriliwi  usı  usıldıń  keń 

qollanılıwına  kesent  etse,  ekinshi  tárepten,  onıń  tek  eki  belgi — 

noqat  hám  tireden  ibaratlıǵı — onı  texnikalıq  qurallarda  qollanıw 

imkaniyatın  beredi.  Morze  usılı  turaqlı  emes  kodlaw  usılına,  tómen-

degi  usıllar  turaqlı  kodlaw  usılına  mısal  boladı.

---

20

Informaciyanı  kodlawdıń  jáne  bir  eń  ápiwayı  usılı   tártiplengen 

álipbe  usılı  bolıp,  onda  álipbedegi  háriplerdi  olardıń  tártibin  kórse-

tiwshi  sanlar  menen  kodlawdan  ibarat:

A

B

D

E

F

G

H

I

J

K

L

M

N

O

01

02

03

04

05

06

07

08

09

10

11

12

13

14

P

Q

R

S

T

U

V

X

Y

Z

Ch

O‘

Sh

G‘

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

Tártiplengen  álipbe  usılında  hárbir  háripke  2  belgiden  ibarat  kod 

sáykes  qoyılǵan.  Mısalı,  ózbek  tilinde  «Bugun  havo  issiq»  degen 

informaciya  tómendegi  kóriniske  iye  boladı:

02  20  06  20  13  07  01  21  14  08  18  18  08  16

Bul  usılda  irkilis  belgileri  hám  basqa  kerekli  belgilerdi  de  óz 

aldına  kodlap,  tekst  jazıwda  paydalanıw  múmkin.  Álipbe  hárip-

lerin  kodlawdıń  basqa  usılları  da  bar.  Mısalı,  tómendegi  kodlawdı 

qaraymız:

A

B

V

G

D

J

Z

I

Y

K

L

M

N

E

12

03

16

14

04

25

20

11

31

24

19

07

27

05

O

P

R

S

T

U

F

X

Ch

Sh

Q

H

G‘

O‘

17

08

22

28

10

18

23

29

02

13

21

34

01

06

Bul  aralastırılǵan  alipbe  usılı  dep  ataladı.  Hawa  ıssılıǵı  haqqındaǵı 

joqarıdaǵı  tekst  bul  usılda  tómendegi  kóriniske  iye  boladı:

03  18  14  18  27  34  12  16  17  11  28  28  11  21

Bunnan  usı  informaciyanı  joqarıda  berilgen  kestedegi  maǵlıw-

matlardı  bilmey  turıp  dekodlaw  júdá  quramalı  is  ekenligin  túsiniw 

qıyın  emes.

1.  Belgi  hám  kelisimler  haqqında  maǵlıwmat  beriń.

2.  Kodlaw  degende  neni  túsinesiz?

3.  Tariyxtaǵı  kodlaw  usılların  táriyipleń.

4.  Tegis  hám  tegis  emes  kodlaw  usılları  mazmunın  táriyiplep  beriń.

5.  Morze  kodlaw  usılınıń  paydalı  hám  kemshiligi  haqqında  talqılaw 

júrgiziń.

6.  Álipbe  menen  baylanıslı  qanday  kodlaw  usılları  bar?

7.  Ózińizdiń  kodlaw  usılıńızdı  islep  shıǵıń  hám  «Watan  sajdagah 

kibi  muqaddasdur»  uranın  kodlań.

I  bap.  Informaciya

---

21

  4-sabaq.  Sanaq  sistemaları  haqqında

1.  Tártiplengen  álipbe  usılınan  paydalanıp,  tómendegi  gáplerdi 

kodlań.  (Qaraqalpaq,  ózbek  álipbesinde)

a)   NENI  EKSE|  SONÍ  ORASA|;

b)  KÚSHLI  MÁMLEKETTEN  KÚSHLI  JÁMIYETKE  QA-

RAY;

d)  ULLÍ  MAQSET  JOLÍNDA  ADASPAYÍQ;

e)   AZ  BOLSA  DA  BILIM  USHÍN  KÓP  OQÍW  KEREK;

f)   MAQSETSIZ  OQÍW,  AWQATTÍ|  SI|BEWI  MENEN 

TE|;

2. Aralastırılǵan  álipbeden  paydalanıp  berilgen  gáplerdi  kodlań.

a)   HESH  NÁRSENI  ÚLGISIZ  ÚYRENE  ALMAYSA|.

b)  KITAP — QUYASHTAY.

d)  KITAP  BIZI|  DOSTÍMÍZ.

e)   KITAP  TEKSHESI — ILIM  QÍRMANÍ.

f)  KITAP  ILIM  SÍRLARÍNÍ|  ǴÁZIYNESI.

3.  Úsh  adam  «awa»  yaki  «joq»  dep  dawıs  berip  atırǵan  bolsın. 

Eger  «awa»  sózi  1  cifrlı,  «joq»  sózi  0  cifrlı  menen  kodlansa, 

dawıs  beriwdiń  barlıq  nátiyjelerin  jazıń.

4.  «ONA 

VATAN, 

MAKTAB» 

degen 

gápti 

«101100000 

111000110000100,  011000010110000001»  sıyaqlı  kodlanǵan  bolsa, 

hárbir  háriptiń  kodın  tabıń.

5.  Dáslepki  shınıǵıwdaǵı  sıyaqlı  belgilerge  sáykes  kodlardıń  ornın 

almastırıp  qaytadan  kodlań.