Industrial iqtisodiyot

 
5.2. Rejalashtirish tamoyillari va usullari 
Rejalashtirish nazariyasida xo‘jalikka rahbarlik qilishning ma’lum 
fundamental qoidalari, ya’ni tamoyillari masalasi alohida o‘rin egallaydi. 
Bozor munosabatlari sharoitida bunday tamoyillar jumlasiga quyidagilar 
kiradi: 
1.
Ilmiylik tamoyili; 
2.
Rejalarni ma’lum maqsadga yo‘naltirish tamoyili; 
3.
Mutanosiblik va balanslilik tamoyili; 
4.
Komplekslik tamoyili; 
5.
Uzluksizlik tamoyili; 
6.
Barqarorlik tamoyili; 
7.
Tarmoq va hududiy rivojlanishning uyg‘unligi; 
8.
Iqtisodiyot va uning tarmoqlari hamda korxona (firma)lar 
rivojlanishining uzviy birligini hisobga olish tamoyili. 
Sanoat va uning tarmoqlari, korxonalari, tashkilotlari faoliyatlarini 
rejalashtirganda yuqoridagi tamoyillarga to‘la amal qilinsa topshiriq-larni 

---

105 
muvaffaqiyatli bajarish mumkin, iqtisodiy o‘sish kuchayadi va ishlab 
chiqarish samaradorligi albatta, ko‘tariladi. Yuqorida keltirilgan tamoyillarni 
amalga oshirish uchun bir qator usullardan, ya’ni balans, maqsadli, normativ, 
statistik-iqtisodiy, ko‘p variantli, iqtisodiy-matematik matritsa usullaridan 
foydalaniladi. 
Balans usuli 
rejalashtirishning bosh usuli hisoblanadi. Faqat balans 
usuligina 
asosiy 
proporsiyalarni
belgilash, 
resurslarning 
jamiyat 
ehtiyojlariga muvofiqligini aniqlash, rejalarni real va natijali qilish imkonini 
yaratadi. Balanslardan istiqbol va joriy rejalarning barcha bo‘limlarini ishlab 
chiqishda foydalaniladi. 
Sanoat ishlab chiqarishini rejalashtirishda balans usulidan keng 
foydalaniladi, chunki u iqtisodiyotning yetakchi tarmog‘i bo‘lgan sohalarini 
muayyan sharoitda aniq vaqt va ma’lum fazoda yaxlit holda, bir biriga 
bog‘liq texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlar yordamida aks ettira oladi. Balanslar 
ishlab chiqarishning ko‘lami va dinamikasi, uning tarkibi va tuzilmasi hamda 
samaradorligi to‘g‘risidagi ma’lumotlarni mujassamlashtiradi. Ularda sanoat 
tarmog‘i va boshqa milliy iqtiso-diyot tarmoqlarining o‘zaro munosabatlarini 
ko‘rish mumkin. 
Rejalashtirishda balanslarning qiymat, natura-qiymat, moddiy, mehnat 
va moliyaviy turlaridan keng foydalaniladi. 
An’anaviy qiymat balanslari qatoriga: yalpi ijtimoiy mahsulot balansi, 
milliy daromad balansi, asosiy fondlar balansi, tovar oboroti va resurslar 
balansi, tashqi savdo va to‘lov balanslari kiritiladi. 
Balanslarning eng muhimlaridan biri moddiy balans bo‘lib, u 
mahsulotlarning eng muhim to‘plamini qamrab oladi. Balanslarni ishlab 
chiqish katta bilim va ilm, tajriba, ijobiy yondashuvlar talab qiluvchi 
murakkab ishdir. 
Rejalashtirish amaliyotida natura yoki moddiy balanslarning quyidagi 
uch turidan: 

mehnat qurollarining balanslari; 

mehnat buyumlarining balanslari; 

xalq iste’moli buyumlarining balanslaridan foydalanish mumkin. 
Moddiy balanslar ma’lum sxemalar bo‘yicha ishlab chiqilib, unda, bir 
tomondan, mahsulot resurslari, ikkinchi tomondan, uning ayrim qismlari 
bo‘yicha taqsimlanishi ko‘rsatiladi (3-chizmaga qarang).