Industrial iqtisodiyot

iqtisodiyotni rejali va mutanosib rivojlantirish 
qonunining
amal qilishini taqozo etadi. Lekin bozor iqtisodiyoti sharoitida 
nafaqat rejali rivojlanish qonuni, balki bir qator boshqa qonunlar, jumladan, 
qiymat qonuni, talab va taklif qonuni, vaqtni tejash, mehnatga qarab 
taqsimlash qonunlari harakatda bo‘ladi. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida umumdavlat strategiyasining, jumladan, 
umumdavlat rejasining «falsafasi» masalasi alohida ahamiyat kasb etadi. Bu 

---

102 
«falsafa» O‘zbekiston Respublikasi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining muhim 
sohalari va maqsadlarini, tarkibiy va investitsiya siyosati, fan-texnika 
taraqqiyotining yo‘nalishlarini, ilmiy, ma’naviy va ma’rifiy salohiyatini 
ko‘tarish, mamlakat mudofaa qobiliyatini saqlab turish vazifalarini belgilab 
beradi. 
Bozor iqtisodiyotining barcha imkoniyatlari erkin reja asosida amalga 
oshiriladi. Demak, rejalashtirish qanchalik erkin va mukammal bo‘lsa, 
mustaqillikning afzalliklari, istiqlolning samarasi shunchalik to‘liqroq ko‘zga 
tashlanadi, 
shundagina 
jamiyat 
o‘z ijtimoiy-iqtisodiy vazifalarini 
muvaffaqiyatli hal etadi. Ana shundagina rejalashtirish iqtisodiyotning barcha 
sohalarini, jumladan, sanoatni tashkiliy ravishda va tartibli rivojlanishiga 
imkon yaratadi. 
Rejalashtirish mutlaqo ilmiy asosda tuziladi va u jamiyat taraqqiyotini, 
jumladan, sanoat taraqqiyotining amaliyotini doimo umumlashtirib borishni, 
fan va texnikaning barcha yutuqlaridan foydalanishni talab qiladi. Sanoatga 
rejali rahbarlik qilish voqealarni oldindan ko‘rish demakdir. Voqealarni, 
hodisalarni, bo‘lajak faoliyatni oldindan ko‘rish jamiyat iqtisodiy qonunlarini 
bilib olishga asoslanadi va jamiyat moddiy va ma’naviy hayoti rivojining 
yetilgan talablariga suyanadi.
Iqtisodiy qonunlarning mohiyati, mazmuni va boshqa tomonlarini bilib 
olish iqtisodiy jarayonlar mohiyatini o‘qib olishga, taraqqiyotning ilg‘or 
tendensiyalarini hali ular kurtak holida bo‘lganidayoq aniqlab olishga, 
iqtisodiy taraqqiyot jarayonini ilmiy asosda oldindan ko‘ra olishga, uni 
mustaqil, buyuk davlat qurish manfaatlari uchun reja asosida yo‘lga solishga 
yordam beradi. 
Rejalashtirish nazariyasida rejalashtirishning turlari, bosqichlari, 
maqsadlari, vazifalari, tizimlari degan tushunchalar mavjud. 
Rejalashtirishning asosiy turlariga quyidagilar kiradi: 
- 
munosabatdor kattaliklar bo‘yicha rejalashtirish; 
- 
muvofiqlashtirish shakllari bo‘yicha rejalashtirish; 
- 
moslashuv (adaptatsiya) shakliga ko‘ra rejalashtirish. 
Rejalashtirish turlarini bir qator belgilar bo‘yicha tasniflash mumkin. 
Masalan, rejalashtirishning birinchi eng muhim turi bo‘lgan munosabatdor 
kattaliklar bo‘yicha rejalashtirish turining belgilariga quyidagilar kiradi: 
- 
zamon (vaqt) ko‘lami (qisqa muddatli, o‘rtacha muddatli, uzoq 
muddatli rejalashtirish); 
- 
funksional bo‘lim (ishlab chiqarishni, sotishni, saqlashni, ta’minotni, 
moliyani, investitsiyani rejalashtirish); 
- 
boshqaruv iyeraraxiyasi (rahbariyat iyerarxiyasi); 
- 
rejalash iyeraraxiyasi (strategik, ya’ni oliy; taktik, ya’ni o‘rta; 
operativ, ya’ni past darajadagi rejalashtirish). 

---

103 
Agar rejalashtirish jarayonini boshdan oyoq ko‘rib chiqilsa, unda ayrim 
bosqichlarni ajratish mumkin. Ularga quyidagilar kiradi: 
- 
maqsadlarni ifodalash, ya’ni ishlab chiqish; 
- 
muammolarni qo‘yish; 
- 
muqobil variantlarni izlash va tanlash; 
- 
taxmin qilish; 
- 
baholash va qarorlar qabul qilish. 
Sanoatni rejalashtirishdan ko‘zlangan oliy maqsad sanoat ishlab 
chiqarishining faoliyati asosida avvaldan fikran o‘ylangan bo‘lg‘usi natijani 
aniqlash va bu natijaga erishish uchun tegishli chora-tadbirlarni belgilashdan 
iborat bo‘ladi. Shu sababli rejalashtirish jarayonining birinchi bosqichi 
maqsadlarni ifoodalashdan iborat bo‘ladi. 
Maqsadlarni ifodalashning alohida vazifalari quyidagilardan iborat: 
maqsadlarni 
izlash, 
maqsadlarni 
aniqlash, 
maqsadlarni 
tarkiblash; 
maqsadlarni amalga oshirish, maqsadlarni tanlash. 
Ushbu 
nazariyadan 
kelib 
chiqib, 
sanoat 
ishlab 
chiqarishini 
rejalashtirishning asosiy vazifalarini quyidagicha izohlash mumkin: 
- 
eng avvalo, maqsadni qo‘yish; 
- 
sanoat ishlab chiqarishining xilma-xil faoliyatini, ayniqsa iqtisodiyot 
va aholi uchun zarur bo‘lgan yuqori sifatli, raqobatbardosh mahsulotlar 
tayyorlashning ijtimoy-iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqligini asoslab 
berish; 
- 
zaruriy moddiy-texnik bazani shakllantirish; 
- 
moliyalash manbalarini aniqlash va ijobiy pirovard natijaga erishish. 
Mustaqillik yillarida rejalashtirish sohasida bir qator ishlar amalga 
oshirildi. Lekin shuni aytish kerakki, iqtisodiyotning rejali, mutanosib 
rivojlanish qonuniyati talablariga to‘la javob beradigan darajaga erishilgani 
yo‘q. Yaqin o‘tmishda rejalashtirishda bir talay xatolarga yo‘l qo‘yilganini, 
murakkab 
xo‘jalik 
muammolarini 
hal 
etishga 
o‘ylamay-netmay 
tavakkalchilik bilan qaralganligini hamma yaxshi biladi. 
Milliy iqtisodiyot va uning yetakchi tarmog‘i bo‘lgan sanoat ishlab 
chiqarishning uzoq davrga mo‘ljallangan rivojini belgilash uchun 
boshqaruvning eng muhim funksiyalaridan biri bo‘lgan prognozlash alohida 
e’tibor berishni talab qiladi. Shu munosabat bilan bu kategoriyaning mohiyati 
va ahamiyati, mazmuni va turlari, usullari va vazifalarini yaxshi bilish kerak. 
Eng avvalo, shuni qayd etish kerakki, ijtimoiy hayot kelajakni oldindan 
ko‘rishsiz va uning istiqbolini bashorat qilmasdan mumkin emas. Shu sababli 
keyingi 
vaqtda 
bashorat 
qilish 
iqtisodiyotning 
optimal 
faoliyat 
ko‘rsatishining eng zaruriy shartiga aylanmoqda. Istiqbolni boshqaruvning 
juda murakkab jarayonida bashorat qilish ishlab chiqarishning ijtimoiy-
iqtisodiy taraqqiyot yo‘llarini oldindan ko‘rish vazifasini bajaradi. 

---

104 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida bashorat qilish jamiyat rivoji, shu 
jumladan, moddiy ishlab chiqarishning eng muhim sohasi bo‘lgan sanoat 
rivojining kelajakda amalga oshishi mumkin bo‘lgan maqsadlarini va ularga 
erishishni ta’minlovchi iqtisodiy resurslarni aniqlash, iqtisodiy va texnikaviy 
siyosatning uzoq va o‘rta muddatli yo‘nalishlarining eng ehtimolga yaqin 
iqtisodiy samarali variantlarini qidirib topish uchun zarur. 
Prognoz, ya’ni bashorat deganda real obyektning kelajakda bo‘lishi 
mumkin bo‘lgan ahvoli, uni amalga oshirishning alternativ, ya’ni muqobil 
(mumkin bo‘lgan qarama-qarshi ikki holdan birini tanlab olish zarurati) 
yo‘llarini va muddati to‘g‘risidagi ilmiy jihatdan asoslangan mulohaza 
tushuniladi. Qisqacha qilib aytganda, oldindan qilingan xulosadir. 
Prognozlash, ya’ni bashorat qilish deganda kelajakni ko‘rish, mo‘ljal 
qilish va oldindan aytib berish jarayoni tushuniladi. Faqat mavjud dalillar, 
ma’lumotlar va aniq raqamlar asosida voqea yoki hodisaning qanday bo‘lishi, 
rivojlanishi va oqibatini oldindan aytib berish, ya’ni bashorat qilish mumkin. 
Bashorat qilishning bir qancha yo‘llari mavjud bo‘lib, ulardan eng 
asosiylariga iqtisodiy va ijtimoiy bashorat qilish kiradi. Ularni bir-biridan 
shartli ajratish mumkin, chunki bashorat qilishning maqsadi va vazifasi bir 
hodisa yoki voqeaning ham iqtisodiy, ham ijtimoiy jihatlari bilan bog‘liq, bir 
tanganing ikki tomonidir. 
Bashorat qilishning maqsadi real obyektning kelajakda fikran 
o‘ylangan natijasini ta’minlashdan iborat. Hodisa va voqealar fikriy 
modelining natijasiga erishish. 
Bashorat qilishning vazifasi esa bu jarayonning oldida turgan maqsadga 
erishish uchun bir qator ishlarni bajarishdan iborat.