Industrial iqtisodiyot

buyumlar bo‘yicha 
ixtisoslashtirish. 
Uning bunday shakli korxonalarni texnologik jihatdan bir-
biriga o‘xshash bo‘lgan va cheklangan miqdordagi mahsulot turlarini ishlab 
chiqarishga moslashtirishdan iborat; 
-
ikkinchi, 
detalli ixtisoslashtirish, 
ya’ni buyum yoki mahsulotning bir 
qismini, uzel detalini (masalan, motor, reduktor, karbyurator, porshen, gilza, 
kuzov, bunker va h.k.larni) ishlab chiqarish; 
-
uchinchi, 
texnologik ixtisoslashtiriish. 
Bu ixtisoslashtirishning eng 
oliy shakli bo‘lib, mahsulot ishlab chiqarish texnologiyasining ma’lum 
operatsiyalarini bajarishni o‘zida mujassamlashtiradi. Korxona-larda ishlab 
chiqariladigan mahsulot turlarining kengayishi ixtisosla-shishning doimo 
rivojlanishi va mukammallashuvining zarurligini ifodalaydi. Masalan, 
mashinasozlikda buyumlar bo‘yicha ixtisoslashish - ma’lum ishlab chiqarish 
tarmoqlari yoki ish turlari (paxta terish, yo‘l qurilishi) uchun mashinalar 
ishlab chiqarishning mujassamlashuvi yo‘nalishida rivojlanmoqda. Bunday 
ixtisoslashish konstruktorlarga ayrim tarmoqlarda mashinalarning ishlash 
sharoitlarini chuqurroq o‘rganish hamda mukammalroq texnika yaratish 
imkonini kengaytiradi. Bir korxona miqyosida tugallangan holatda mahsulot 
ishlab chiqarishning tashkil etilishi unga doimo xizmat qilib, zarur qismlarni 
yetkazib beruvchi ixtisoslashgan korxonalar tashkil etilishini taqozo etadi. 
Chunki barcha turdagi mahsulot ishlab chiqarishni bir korxonaga to‘plash 
mumkin emas. Shu tufayli qismlar yoki mahsulotning bo‘laklarini ishlab 
chiqarishga ixtisoslashgan zamonaviy korxonalar tashkil etilgan. Bu xil 
qismlar bo‘yicha ixtisoslashgan korxonalar ko‘proq mashinasozlikda 
ko‘rinadi. 
Qismlar yoki mahsulot bo‘laklarini ishlab chiqarish bo‘yicha 

---

149 
ixtisoslashgan korxona va tarmoqlarga sharikopodshipniklar, porshen ishlab 
chiqaruvchi zavodlar, karbyurator zavodi, reduktor, asbob-anjomlar, quyma, 
ehtiyot 
qismlar, 
televizor 
transformatorlari, 
televizorga 
futlyarlar, 
kondensatorlar, yuqori bosimli nasoslar, divan-krovatlar uchun oyoqlar va 
boshqalarni 
ishlab 
chiqarish 
misol 
bo‘la 
oladi. 
Masalan, 
sharikopodshipniklar, porshenlar, reduktorlar, motorlar va boshqalar 
tayyorlaydigan turli jarayonlarga tashkiliy jihatdan bo‘linishi mumkin. 
Korxonalarning texnologik ixtisoslashuviga mashinasozlik zavodlari 
uchun tayyor qismlar ishlab chiqaruvchi, quyuvchi va temirchi-presslovchi 
zavodlar, to‘qimachilik fabrikalari uchun ip-yigiruv fabrikalari misol bo‘la 
oladi. 
Ixtisoslash darajasining asosiy ko‘rsatkichlari quyidagilardan iborat: 
-ixtisoslashgan korxonalar ishlab chiqargan mahsulotining shu 
mahsulot turining umumiy hajmidagi salmog‘i;
-ishlab 
chiqarilgan, 
texnologik 
jihatdan 
o‘xshash 
bo‘lgan 
assortimentdagi buyumlarning guruhlari, turlari. 
Korxona tarkibidagi ixtisoslashuvni ta’riflash uchun quyidagi 
ko‘rsatkichlardan foydalaniladi: 
-dastgohlar ilg‘or turlarining ushbu korxona yoki sex dastgoh-larining 
umumiy miqdoridagi salmog‘i; 
-potok liniyalarda o‘rnatilgan dastgohlarning salmog‘i. Masalan, potok 
usulida ishlab chiqarishda band bo‘lgan metall qirquvchi dastgohlarning 
hamma asbob-uskunalar qiymatiga nisbati (foiz hisobida); 
-korxona ishlab chiqaradigan turli mahsulotlarda unifikatsiyalash-
tirilgan yoki bir shaklga keltirilgan detallar va qismlar salmog‘i. 
Ixtisoslashgan korxona (firma)lar va ularning bo‘limalari sonining 
o‘sishi ham ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi yuqori darajada ekanligini 
ko‘rsatadi.