Industrial iqtisodiyot

 
8.5. Kombinatsiyalashtirish, uning shakllari va ko‘rsatkichlari 
Sanoatning har bir tarmog‘ida katta korxonalar bo‘laveradi. Lekin 
ikkinchi tomondan zamonaviy sanoatga kombinatsiya degan narsa xosdir. 
Sanoatni kombinatsiyalashtirish turli sanoat tarmoqlarining bir korxonada 
qo‘shilishidirki, bu tarmoqlar yo xomashyoni ketma-ket ishlab beruvchi 
tarmoqlar (masalan, rudadan cho‘yan quyish va cho‘yanni po‘latga 
aylantirish, so‘ngra, ehtimol, po‘latdan turli mahsulotlar ishlab chiqarish) 
yoki biri ikkinchisiga nisbatan yordamchi rol o‘ynovchi tarmoqlar (masalan, 
chiqindilarni yoki qo‘shimcha mahsulotni ishlash; upakovka buyumlari 
ishlab chiqarish va h.k.) bo‘ladi. 
Kombinat tarkibidagi bo‘limlarning texnik-iqtisodiy birligi, ishlab 
chiqarish quvvati, mahsulot miqdori, turlari va sifati bo‘yicha o‘zaro mosligi 
ular o‘rtasidagi iqtisodiy aloqadorlikni ifoda etadi. Bo‘linmalar o‘rtasidagi 
iqtisodiy aloqadorlik esa turli yo‘nalishlarda amalga oshirilishi mumkin. 
Kombinatning xomashyo, energetika va transport manbalari birligi, 
uning barcha ishlab chiqarish bo‘linmalarining umumiy kommunikatsiya 
(suv, bug‘, gaz, elektr bilan ta’minlash) tizimlari birlashganligini, umumiy 
transport xo‘jaligidan foydalanishini, dastlabki xomashyolarni yoki ishlab 
chiqarish chiqindilarini qayta ishlashini, bir-birlarini yarim fabrikat yoki 
chala mahsulot bilan ta’minlashini ko‘rsatadi.
Kombinatsiyalashtiriladigan korxonalarning hududiy birligi yagona 
texnologik tizimni tashkil etuvchi birlashtiriladigan ishlab chiqarishlarning 
uzviy texnologik bog‘liqligidan kelib chiqadi. Bu tizimda uzilish bo‘lmasligi 
uchun, kombinatning barcha ishlab chiqarish bo‘limlari bir maydonda 
joylashtiriladi. Bu kimyoviy-texnologik va termik ishlab chiqarish jarayonlari 
(kimyoviy, metallurgiya, neft-kimyo, oziq-ovqat va h.k.) ustun bo‘lgan 
kombinatsiyalashtirilgan 
korxonalar 
uchun 
ayniqsa 
muhimdir. 
Kombinatsiyalashtirishni rivojlantirishning asosiy sharti ishlab chiqarishni 
yiriklashtirishdir. 
Kombinatsiyalashtirish natijasida xomashyodan, ishlab chiqarish 
chiqindilaridan to‘liq foydalanish imkoniyati yaratiladiki, bu esa sanoatning 
xomashyo manbaini kengaytiradi. 
Kombinatsiyalashtirish sanoat ishlab chiqarishda jarayonlarni uzluksiz 
olib borish, ularni qisqartirish, ishlab chiqarishni jadallashtirish va natijada 
ish kuchini tejash, ishlab chiqarishning iqtisodiy-ijtimoiy samaradorligini 
oshirishga yordam beradi. Bunday ishlab chiqarish sharoitida bir qator 
qurilish obyektlari uchun kapital xarajatlar, mahsulot va xomashyoni uzoqqa 
tashish, umumzavod xarajatlari qisqaradi, mahsulot ishlab chiqarish hajmi 

---

152 
ortadi, tannarxi kamayib, sifati esa ancha yaxshilanadi va iste’molchilar talabi 
to‘laroq qondiriladi. 
Kombinatlashtirishning quyidagi shakllarini ajratish mumkin: 
-xomashyoni tayyor mahsulot olguncha ketma-ket bosqichlarda qayta 
ishlash; 
-ishlab chiqarish chiqindilaridan foydalanishga asoslangan holda 
mahsulot tayyorlash; 
-xomashyoni yoppasiga qayta ishlash.